Dialekt wielkopolski | Charakterystyka dialektu wielkopolskiego |
Halina Karaś | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dialekt wielkopolski ma szereg charakterystycznych cech określanych jako ogólnowielkopolskie czy typowo wielkopolskie (choć wyjątkowo nie obejmują niektórych obszarów Wielkopolski i szeroko rozumianego zespołu dialektalnego wielkopolskiego). Dwie jego podstawowe cechy fonetyczne odróżniające go od innych dialektów to: 1) brak
2) Szeroki, niekiedy prawie ogólnowielkopolski, zasięg mają takie cechy fonetyczne, jak: – á pochylonego (bez wschodniej i południowej części Wielkopolski), np. tráłwa, na troułwie = trawa, na trawie, – o jasnego i o pochylonego (silna dyftongizacja cechuje głównie zachód i centrum Wielkopolski), np. łoknło, kłowoułl głyra = okno, kowal, góra, – y (na obszarze na zachód od Pleszewa, Jarocina, Środy, Węgrowca) zwłaszcza w
2)
3) wąska i najczęściej – ą jest wymawiane jako grupa un, uń, um, np. płorzundek, widzom, każdom jednom, chodzóm = porządek, widzą, każdą jedną, chodzą, 4) paralelnie do wymowy samogłosek nosowych najczęściej wąska jest wymowa samogłosek przed spółgłoskami nosowymi (zob. – grupa eN > yN // iN, np. np. dobrymu, tyn, odprowadzynie, dziń, takimu, zimniaki = dobremu, ten, odprowadzenie, dzień, takiemu, ziemniaki, – grupa oN > óN, np. słóma, zielóny, dłóm = słoma, zielony, dom; 5) w zachodniej Wielkopolsce i w części Wielkopolski północnej sporadycznie obecnie
6) przejście eł → áł (aoł) // oł, spowodowane cofnięciem, zaokrągleniem i obniżeniem e do o, á przed tautosylabicznym ł, tj. należącym do tej samej sylaby co samogłoska e, np. páłne, puołdáł koe, koułkiołka = pełne, pudełko, kukiełka, zjawisko to sięga po linię Konin – Ślesin – Wągrowiec – ujście Gwdy do Noteci;
7) zachowanie w wymowie dźwięczności spółgłoski w po spółgłoskach bezdźwięcznych (tu zaznaczone pogrubieniem w), np. chwała, twardyj, kwiat podczas gdy na pozostałym obszarze Polski (oprócz pogranicza wschodniego) spółgłoska w się ubezdźwięcznia w tej pozycji i jest wymawiana jako f, np. chfała, tfardy, kfiat;
8) utrzymanie
9) archaiczne formy czasownikowe bez Do zjawisk fonetycznych o ograniczonym zasięgu, różnicujących poszczególne części Wielkopolski, należą m.in.: 1) obniżona (i ewentualnie dyftongiczna) realizacja samogłoski u (etymologicznej) w gwarach zachodniej Wielkopolski, np. kuora, brzuoch, koułra, brzoułch = kura, brzuch;
2)
3) rzadkie dziś miękczenie spółgłosek przedniojęzykowych, głównie n, przez poprzedzające je samogłoski i, y w południowej Wielkopolsce, np. syjnia, drabinia, żyjtio = syna, drabina, żyto;
4) Cechy o szerokim zasięgu, wspólne z innymi dialektami to m.in.: 1) 2) 4) nasilona tendencja do ść → ś, np. gryś, kłaś, kłoeś = gryźć, kłaść, kość, strz, zdrz, trz, drz → szcz, żdż, cz, dż, np. szczelać, czeba, dżazga = strzelać, trzeba, drzazga, rs, rz → rz (ż), sz, np. skażyć sie, dzieżawa, stolaszki, gaszć = skarżyć się, dzierżawa, stolarski, garść, kk → k, np. leki, mięki = lekki, miękki, szsz → sz. np. szur, droeszyj = szczur, droższy, n → ŋ tylnojęzykowe przed k na granicy morfemów, np. skrzyjŋka, łoekiyŋkoe = skrzynka, okienko; 5) redukcja ł między dwoma samogłoskami: żym miaa, śmierdziaa = żem miała, śmierdziała; 6) wtórne 7) Z zakresu morfologii dialekt wielkopolski charakteryzuje: 1) wyrównanie końcówek M. – B. rzeczowników nijakich zakończonych na e i é przez upowszechnienie é pochylonego, czyli uformowanie typu płoelé, sercé = pole, serce, na wzór żyjcié, szcześcié = życie, szczęście; 2) w
3) wprowadzenie é ścieśnionego do końcówki dopełniacza lp. zaimków przez analogię do przymiotników, np. tégo, do niégo, jégo, a nawet w części gwar o pochylonego do przymiotników i zaimków, np. dobrégou, małégou, tégou = dobrego, małego, tego; 4) końcówka -ma (powstała z 5) 6) funkcjonowanie równolegle kilku typów czasu przeszłego, np. 7) typowe dla Wielkopolski przyrostki rzeczowników zdrobniałych: yszek, iszek, yszko, -iszko, -uszek, -aszek, np. głowyszka, gáłrnyszek, słonyszko, bochanuszek, robałszek = główeczka, garnuszek, słoneczko, bocheneczek, robaczek; 8) upowszechnienie przyrostków przymiotnikowych ity, aty zamiast ogólnopolskich -isty, -asty, np. włednityj, graniatyj, liściaty, pioszczyty, barczytyj = wodnisty, graniasty, liściasty, piaszczysty, barczysty; 9) utrzymanie przyrostka czasownikowego ować na miejscu ogólnopolskiego -iwać // -ywać, np. obiecować, płokazować = obiecywać, pokazywać; 10) zachowanie na większości obszaru Wielkopolski różnic w zakresie przyrostków czasownika -ić oraz -eć, natomiast na wschodzie Wielkopolski zniesienie różnicy między typem czasowników na -ić i na -eć (nosić i widzieć) przez upowszechnienie przyrostka -ić, tj. nosić i widzić;
11) Cechy morfologiczne o wąskim zasięgu, charakteryzujące niewielkie części Wielkopolski i ją różnicujące, to: 1) na południu występowaniem przyrostków iśki, itki w intensiwach przymiotnikowych, maliśki, cinitkie, bielitki, caliśki, czornitki = malutki, cieniutki, bielutki, calutki, czarniutki; 2) na zachodzie cechy wspólne z językami łużyckimi, m.in. końcówki: yg ( ig), ych ( ich) w dopełniaczu lp. przymiotników i zaimków rodzaju męskiego i nijakiego: tyg dobryg chłopa, dobrych słowa, końcówka me w 1. os. lmn. czasu teraźniejszego, np. siedzime = siedzimy, zaimki typu icha, ichy, iche: miała od iche matki (= jego). Wielkopolskę lub jej poszczególne części cechuje także swoiste słownictwo, np. modrak ‘chaber’, bojewica ‘klepisko, część stodoły przeznaczona do młocki’, perki ‘ziemniaki’, świętojanki ‘porzeczki’, sklep ‘piwnica’, łysina ‘czoło’, waka ‘suka’, dęboki ‘głęboki’. Część zachodniej Wielkopolski wykazuje wyraźne związki z Łużycami, część północna – z Łużycami, Krajną i obszarem pomorskim. Peryferyczne tereny wielkopolskiego zespołu dialektalnego mają wiele cech dialektów sąsiednich, np. ziemię chełmińsko-dobrzyńską charakteryzują wpływy mazowieckie, m.in. końcówka amy (cepamy), twarda wymowa l’ (lypa, lyst), |
następny artykuł » |
---|