 | ||||
 | ||||
 |
|  | ||
Gwary spiskie – to gwary południowomałopolskie (zob. dialekt małopolski). Od zachodu graniczą z gwarą podhalańską, od północnego wschodu z gwarą lachowską (Lachów sądeckich), od południowego wschodu z gwarą Górali sądeckich. Jest to jedna z gwar pasa górskiego (obok podhalańskiej, orawskiej i południowożywieckiej).
Gwar spiskich używa się na obszarze między rzeką Białką, Dunajcem a Magurą Spiską, w regionie podtatrzańskim (okolice Kieżmarku na Słowacji) i w dolinie Popradu w okolicach Starej Lubowli na Słowacji (zob. Mapa: Spisz w Polsce i na Słowacji). W Polsce zajmują niewielki obszar, na znacznie większym terenie mówi się „po śpisku” na Słowacji.
Gwary spiskie są zróżnicowane, a to zróżnicowanie jeszcze się pogłębia na skutek odmiennej przynależności państwowej i wiążącej się z tym odmiennej sytuacji socjolingwistycznej na terenie Spiszu polskiego i słowackiego oraz z oddziaływania języka ogólnopolskiego i innych gwar polskich w części polskiej, a języka ogólnosłowackiego i gwar słowackich na Spiszu w Słowacji.
Tu przedstawiona zostanie przede wszystkim gwara spiska używana na Spiszu polskim, czyli gwara części północno-zachodniej Spiszu położonej między rzeką Białką i Dunajcem w powiecie nowotarskim po polskiej stronie granicy państwowej.
Polskie gwary spiskie zachowują dwie podstawowe cechy dialektu małopolskiego, takie jak:
- fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. dziź jag jest , jag mnie , jag ugryz , tag inne , śterug nalezało , = dziś jak jest, jak mnie, jak ugryzł, tak inne, czterech należało;
- mazurzenie, np. scęśliwe , jesce , nojstarso , młodsy , stycniu , cięzarówkom jezdzom , sło , cerwone = szczęśliwe, jeszcze, najstarsza, młodszy, styczniu, ciężarówką jeżdżą, szło, czerwone.
Zgodny też z innymi gwarami południowomałopolskimi jest rozwój samogłosek ścieśnionych:
- e ścieśnione może zachowywać się jako odrębny dźwięk ey lub przechodzić w y (é → y także po spółgłoskach miękkich), np. brzygu , podjyzdzo , odyjdzie = brzegu, podjeżdża, odejdzie;
- a ścieśnione może zachowywać się jako odrębny dźwięk ao lub przechodzić w o (á → o): mniejso , teroz , chroboki , nieprowda , kołoce , na obiod , pon , momy = mniejsza, teraz, robaki, nieprawda, kołacze, obiad, pan, mamy;
- o ścieśnione może zachowywać się jako odrębny dźwięk ou lub przechodzić w ó (ó → u zapisywane jako ó), np. ftoury , gatunkók .
Samogłoski nosowe są wymawiane następująco: tylna samogłoska nosowa –ą w wygłosie ma wymowę rozłożoną -om, np. młodsom
, som
, z tom najstarsom córkom
, godajom
= młodszą, z czwórką, są, z tą najstarszą córką, gadają, często ścieśnioną do –um, np. z tum mamum mojum
, solum
, wychodzum
= za swoją, mamą moją, solą, wychodzą; obie nosówki w śródgłosie są natomiast wymawiane tak jak w języku ogólnym lub w sposób ścieśniony.
Spisz z sąsiadującym z nim Podhalem łączy m.in.:
- akcent na pierwszej sylabie (akcent inicjalny), np. w|epchany , p|rasuwanie , d|aleko , p|rasuwać ; po stronie słowackiej ustępujący akcentowi na drugiej sylabie od końca, jak w polszczyźnie ogólnej (akcentowi paroksytonicznemu),
- słaba artykulacja ch: choć, stąd tendencja do jego zaniku: wchodzić//fodzić = wchodzić,
- archaizm podhalański utrzymał się we wszystkich pozycjach tylko w 11 wsiach, na Polskim Spiszu w Czarnej Górze, Rzepiskach, Kacwinie, Nowej Białej, Krempachach, Dursztynie, np. pomiędz·i , rzec·i , chłopc·i , n|az·iwali = pomiędzy, rzeczy, chłopcy, nazywali, a na pozostałym obszarze tylko w grupie rżi (zapisywanej fonetycznie jako ři) zř frykatywnym lub już wymawianym bez r frykatywnego jako rzi, np. p|rzistrajałymy , p|rżikuchennyf = przystrajali, przykuchennych;
- frykatywne r, np. narżyndziach , narżyndzia , rżecy , rozrżucone , porozrżucane = narzędziach, narzędzia, rzeczy, rozrzucone, porozrzucane;
- we fleksji łączenie przyimków z C. lp. zam. z Msc.: w tym cłowiekowi = w tym człowieku.
Gwary spiskie wyróżniają się od pozostałych gwar południowo-małopolskich przejściem wygłosowego ch → f, np. ni ma kupnyf
, o tyf
, p|rżikuchennyf
, w woreckaf
, w tyf nazwaf
, na karteckaf
, na wirf
, = nie ma kupnych, o tych, przykuchennych, w woreczkach, w tych nazwach, na karteczkach, na wierzch, chcieli (zawsze też kt > ft, chć > fć, np. nifto
, ftoury
.mp3{/mmp3} = nikt, który, chcieli). Na płd.-zachodnim Spiszu natomiast, m.in. w Jurgowie występuje jak na Podhalu przejście –ch → k), np. tyk małyk
, w tyk rokak
, na pozyckak na spłatak
, takik kruchyk
, w takik piórkak
, niek (będzie)
, wystawionyk
, w onyk gojak
, po ścianak
= chałup, tych małych, w tych rokach (tj. latach), na pożyczkach na spłatach, takich kruchych, w takich piórkach, niech, wystawionych. O tym jednak, że pierwotnie tu też było ch → f świadczą hiperyzmy z -k w końcówce -ów (wymawianej jako -uf), np. rokók
, do workók
, gatunkók
, (pięć) siostrók
, z takik wie głazók
= roków (tj. lat), do worków, gatunków, siostrów (tj. sióstr), takich płazów. Cecha ta obejmuje tylko kilka wsi na zachodzie Spiszu, m.in. Jurgów, Czarną Górę i Rzepiska.
Inne cechy to:
- brak na ogółspółgłosek protetycznych, co można wiązać z wpływem języka słowackiego; rzadko słabaprelabializacja, np. łokazjo , łoni , łocalało = okazja, oni, ocalało;
- brak r w przedrostku roz-, typowe dla płd. i zach. Małopolski, np. ozgrzoło = rozgrzało;
- silne uproszczenia grup spółgłoskowych, m.in. trz > cz, strz > szcz, np. czech , czecio , czydzieści , czynoście , nie czeba , szczylo = trzech, trzecia, trzydzieści, trzynaście, trzeba, strzela;
- przedniojęzykowe ł obok coraz częstszegou niezgłoskotwórczego, czyli ł wymawianego tak jak w języku ogólnym (w zapisie fonetycznym oznaczanego przez u z łuczkiem u dołu): przykłod , nie brakuwało , i zostałak , jag my w|ymyły ;
- pojawienie się pod wpływem słowackim h zamiast g: (takie) hrubse = grubsze, i r zamiast rz: zrucajom = zrzucają, wrucały = wrzucały;
- końc. 1 os. lp. cz. ter. ym, np. piecym , ucym , nie z|ałujym = piekę, uczę, nie żałuję, oraz nawiązujące do gwar sądeckich końc. –ma // me 1 os. lmn. cz. ter.: p|iecyme , g|odoume , j|adyema // j|adyeme = pieczemy, mamy, jedziemy;
- 1 os. lp. czasu przeszłego zaorystycznym -ch, które na ogół na Spiszu daje –f, a tylko na zachodzie Spiszu -k, np.: przysłaf , zef ucyła , zek tu z|ostała , tuk sie w|ychowała , wydałak sie , = przyszłach (tj. przyszłam), żech uczyła (tj. żem uczyła), żech tu została (tj. żem tu została), tuch się wychowała (tj. tum się wychowała);
- bezokoliczniki na uwać: b|uduwać , |uratuwać , p|oreperuwać , w|yprasuwać = budować, uratować, poreperować, wyprasować, i formy czasu przeszłego z -uw- zamiast z -ow- lub -iw-/-yw-, np. brakuwało , ćwiartkuwali , odcytuwali , w|ymajstruwaoł , w|pisuwały = brakowało, ćwiartowali, odczytywali, wymajstrował, odróżniające Spisz od Podhala, a łączące go z gwarami sądeckimi.
| ||||
| ||||
|
| | ||
Gwary spiskie w Polsce i duża ich część na Słowacji (głównie północna) na ogół rozróżniają formy męskoosobowe i niemęskoosobowe czasowników (chłopi byli, baby były), ale w południowej części Spiszu słowackiego przeważnie upowszechniły się w połączeniu ze wszystkimi rzeczownikami niezależnie od ich rodzaju gramatycznego formy męskoosobowe na -li (chłopi byli, baby byli), a na niewielkim skrawku na północno-wschodnim Spiszu – formy niemęskoosobowe na -ły (chłopi były, baby były).
Charakterystyczne jest też słownictwo spiskie, w części tożsame z podhalańskim, np. dziedzina ‘wieś’, chudobny ‘biedny’, furt ‘ciągle’, hej ‘tak’, mojka ‘młody pęd drzewa iglastego’, nej ‘no i, a więc’, norymnica ‘nawałnica, ulewa’, niekiedy już zanikające, nieużywane, zachowane tylko w pamięci najstarszych mieszkańców, zwłaszcza nazwy dawnych realiów, np. łabda ‘piłka’, putnia ‘do noszenia wody’, rajbacka ‘deska z karbami do prania’, stryźlok ‘materac ze słomy’, śporet ‘piec’, biglajs ‘żelazko do prasowania na wkład węglowy’, warcula ‘kądziel’.
Wpływy słowackie najsilniejsze są na południowo-wschodnim Spiszu; przejawiają się zarówno w fonetyce (m.in. r i h zamiast rz, g), morfologii (końcówka. -ym i -me w 1 os. lp. i lmn. czasu teraźniejszego), jak i w słownictwie, np. gumbicka ‘guzik’, ołowrant ‘podwieczorek’, petnac ‘piętnaście’, powiedelnica ‘konfesjonał’.