(Mini-MP3-Player v2.2 (c) Ute Jacobi - unregistered version - Only Free for NonCommercial Website)
Dialekt małopolski - Lasowiacy
Gwara regionu PDF Drukuj Email
Izabela Stąpor   

Gwara lasowska to gwara ludności zamieszkującej dawne tereny Puszczy Sandomierskiej w widłach Wisły i Sanu (obszary między Małopolską a Mazowszem). Jak podaje S. Matusiak, mieszkańcy okolicznych wsi twierdzili, że ludność zamieszkująca tereny okolic Tarnobrzega "gwarzon po lasosku" (Matusiak 1880). Ze względu na swój przejściowy charakter gwara lasowska uznawana jest w opracowaniach (Stieber, 1938, Wójtowicz, 1966, 19) za gwarę mieszaną, która zawiera zarówno cechy mazowieckie (zob. dialekt mazowiecki), jak i małopolskie (zob. dialekt małopolski).

Według Franciszka Kotuli kultura lasowiacka objęła swym zasięgiem dość rzległy teren. Janina Wójtowicz analizując gwarę Lasowiaków badaniem objęła obszar między Wisłą, Wisłoką, Sanem a Wisłokiem. Teren ten autorka podzieliła na cztery główne zespoły gwarowe:
I. obszar wschodni, obejmujący tereny między Sanem a Wisłokiem (jego wschodnia granica przebiega od Leżajska po Rzeszów, na zachodzie kończy się na dawnej granicy województwa sandomierskiego, lecz granica ta nie jest wyraźna). Jego cechy gwarowe to: brak mazurzenia (we wschodniej jego części), przejście o długiego w ó, występowanie ł, występowanie l' w grupie l'i, a także półpalatalnego l' w połączeniu z innymi samogłoskami. Do drobniejszych cech należą: uźryć, ponczoXy, łancuX, dżżyń (rdzeń). Warto jednak zaznaczyć, że zachodnia część obszaru wschodniego (pod wpływem osadników, którzy dotarli na te tereny w XVI wieku) mazurzy.
II. obszar środkowy Puszczy Sandomierskiej, obejmujący tereny przyległe do Sanu. Cechy charakterystyczne dla tego terenu to: rozszerzona barwa nosówki przedniej, wokaliczna nosowość samogłosek nosowych, przejście grupy eN w aN, występowanie twardego k przed końcówką N lp. (bokam, rogam), brak zmiany barwy samogłoski u występującej przed N, występowanie ścieśnionego e w końcówce -ego, występowanie daej w miejsce daj (w innych wsiach dej), zachowywanie spółgłoski r w wyrazie marszczyć, zmarszczki.
III. obszar północny, w widłach Wisły i Sanu (wewnętrznie zróżnicowany, wyraźny pa przejściowy między gwarami sandomierskimi a gwarami środka). Na ten zespół składają się mniejsze ugrupowania gwarowe (cechami różnie realizowanymi są: wymowa nosówek, wymowa ł, wymowa twardego l przed i oraz innymi samogloskami, metateza w grupie źr) :
1. wsie nadsańskie (między Sanem a rzeką Łęg), z cechami zbliżonymi do części środkowej, ale też posiadające cechy , które przenikają z dialektów zza Sanu,
2. wsie nadwiślańskie (między Wisłą a Łęgiem), z cechami gwar sandomierskich (np. brak nosówek),
3. wsie z okolic Grębowa (przyjmujące część cech pierwszej i drugiej grupy).
IV. obszar zachodni, umiejscowiony nad Wisłoką. Cechy charakterystyczne dla gwary z tego obszaru to: zachowanie w bezdźwięcznej postaci przedrostka -, występowanie chr- (chrosta), występowanie ou (osiou), brak nosowości przy ę.
Z badań S. Matusiaka (1880) i S. Bąka (1926, 1962) wynika, że podstawowe cechy gwary lasowiackiej należy uznać:
-
mazurzenie: cepcowe , karcma , cy kosula , becke , drozdzowe , hucało , cary jesce , pierozek   = czepcowe, karczma, czy koszula, beczkę, drożdżowe, huczało, każdy, czary jeszcze, pierożek.
WYJĄTKI: wyrazy nowe, których nie było niegdyś w gwarze, wspólne gwarze i polszczyźnie literackiej,  np.: szkoły , starożytne .
  • fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca (obecna nie na całym obszarze gwary lasowskiej, wedlug S. Bąka charakteystczna tylko dla części północnej):  w razie piorunóf jak bijo , albo łobros nawet Matki Boski , bes mankietów , ros na tydziej = w razie piorunów jak biją, obraz nawet Matki Boskiej, bez mankietów, az na tydzień.
  • fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca (występuje na południu obszaru zajmowanego przez gwarę lasowską): kałamadż atrament , przyniózem = kałamarz atrament, przyniosłem.
  • całkowity zanik rezonansu nosowego: piekne , na siódmo = piękne, na siódmą.
  • rozłożona wymowa samogłosek nosowych przed zwartymi i zwarto-szczelinowymi: miondlyca , wyciongo  = miądlica, wyciąga.
  • przejście o nosowego > : takoł , sołsiadka  = taką, sąsiadka.
  • przejście ę> an > czasem a: kolandy , chrzoknana , piaknie , ra(n)k'amy  = kolędy, chrząknęła,  pięknie, rękami.
  • przejście ę> y(m), i(m): świ(n)ty Jagaty , klykać = święty, klękać.
  • przejście ę > en > ej: tejcowała , piejć jojek = tańcowała, pięć jajek. 
  • przejście o nosowego > un > uwysprzuntać , gorunc , gałuski = wysprzątać, gorąc, gałązki,
  • przejście ę > en (w czasownikach): zacerpnena , łobcieny = zaczerpnęła, obcięły.
- przejście ń > j (zob. uszczelinowienie i denazalizacja): błogosławiejstwo , zakojczyło sie , łogiej , pomarajcowe = błogosławieństwo, zakończyło się, ogień, pomarańczowe.
-  przejście aN > eN i zjawiska pochodne: grosika nie miałem, ale co miałem zrobić , ugotoweno , chodziłem  = grosika nie miałam, ale co miałam zrobić, ugotowana, chodziłam.
- przejście dawnego długiego o w dźwięk pośredni labializujący ło: kłot, głora (zjawiska nie poświadczono w zebranym materiale).
- wymowa zębowego ł: błogosławiejstwo , najsławniejsze , młodej , ogrongło = błogosławieństwo, najsławniejsze, młodej, okrągła.
labializacja samogłosek o, u: łot łognia , łobić , łodgarnon , łosiem = od ognia, obić, odgarnął, osiem.
- występowanie twardej
spółgłoski l  w grupie li, (według S. Matusiaka występuje również półpalatalna wymowa l przed wszystkimi innymi samogłoskami):
  • twarde l: ogłuchly , uczyly , tablyca = ogłuchli, uczyli, tablica,
  • półpalatalna wymowa (u Pani Marii Turczyn): wesel'e , korowol'e = wesele, korowole.
- występowanie w narzędniku liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich -om oraz występowanie w
narzęniku liczby mnogiej końcówki -my: sło sie hurmom , z zonom , z temy babamy , gorcek z sadzamy , rak'amy = szło się z hurmą (grupą), z żoną, z babami, garnczek z sadzami, rankami.
- realizacja
samogłosek pochylonych (dawnych samogłosek długich):
  • samogłoska pochylona o > często u: du dumu , hunorno  = do domu, honorna,
  • samogłoska pochylona a> o: hunorno , obserwowoł , zmazoł = honorna, obserwował, zmazał,
  • samogłoska pochylona e > i/y: chlyb , syr , pirsigo , z korzynia  = chleb, ser, pierwszego, z korzenia.
-
metateza w grupie źr w wyrazie ujrzeć i pokrewnych, np.: urzić, porzić (zjawisko nie odnotowane w materiale).
Ponadto w materiale odnotowano ciekawe cechy:
- fleksyjne:
  • końcówka -va w 1. os. lm. (w niektórych przypadkach jeszcze w znaczeniu
    liczby podwójnej): gotujewa , śliśwa i u/obwiązaliśwa = gotujemy, szliśmy i obwiązywaliśmy.
  • występowanie form
    pluralis maiestaticus: tata miel'y pszczoły , miodu zostawili , takie podpłomyki mama upiekly  = tata miał pszczoły, miodu zostawił, takie podpłomyki mama upiekła.
  • brak zróżnicowania form czasownikowych na rodzaj mos. i n.mos.: zamowiały , juz zacynały , chłopoki dokucały = zamawiali, już zaczynali, chłopcy dokuczali.
  • dawne końcówki
    liczebników 5-10: pięci, sześci , miała pięci synów = pięciu, sześciu, miała pięciu synów.
  • archaiczna postać Msc. lp. r.n. rzeczownika jeziorko: na tem jeziorce = na tym jeziorku.
  • brak związku rządu w złożeniach liczebnika z rzeczownikami typu pięć: siedym kilometry , dziewieńć flachy  = siedem kilometrów, dziewięć flach.
  • odmienna końcówka w D. lm. rzeczownika flaszka: u/osiem flaszków  = osiem flaszek.
  • odmienna końcówka w 
    dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników, np.: nauczycielów = nauczycieli.
2.słowotwórcze:
-
przysłówki i zaimki z przyrostkami -ik, -ok, np. tamok, hawok, dzisiok, cosik, którysik jakisik = tam, tutaj, dziś, coś, któryś, jakiś.
  • rzeczowniki: bimberek, chłopaszek, chłopoczek, drewienko, majontecek, misecusia, wionecek, kawałeczuś = alkohol, chłopiec, drewno, mająteczek (mały majątek), miseczka, wianeczek, kawałeczek.
  • przymiotniki: bielusieńkie, cieniuśki = bardzo białe, cieniutki.
  • przysłówki: bardzeńko, ciepleńko, dawnieńko, cienieńko, delikatnieńko = bardzo, cieplutko, bardzo dawno, cieniutko, bardzo delikatnie.
-czasownikom ogólnopolskim z przyrostkiem –ywać odpowiadają najczęściej formy z –ować, np. prześcigować się = prześcigiwać się.
-leksykalne
Wiele wyrazów zachowanych w gwarze lasowskiej kontynuuje słownictwo staropolskie i jest wspólne dla wielu gwar małopolskich. Większość z nich dotyczy realiów danwego życia i odnosi się do życia domowego, sprzętów i narzędzi, którymi posługiwano się w domu i w pracy na roli, dawnych strojów i obyczajów.
Niektóre słowa zachowały się do dzisiaj w mowie ludności żyjącej na tym terenie (por. słownik).
 
« poprzedni artykuł   następny artykuł »