Lasowiacy gwara Mapa 1. Lasowiacy gwara Mapa 2.

Gwara lasowska to gwara ludności zamieszkującej dawne tereny Puszczy Sandomierskiej w widłach Wisły i Sanu (obszary między Małopolską a Mazowszem). Jak podaje S. Matusiak, mieszkańcy okolicznych wsi twierdzili, że ludność zamieszkująca tereny okolic Tarnobrzega "gwarzon po lasosku" (Matusiak 1880). Ze względu na swój przejściowy charakter gwara lasowska uznawana jest w opracowaniach (Stieber, 1938, Wójtowicz, 1966, 19) za gwarę mieszaną, która zawiera zarówno cechy mazowieckie (zob. dialekt mazowiecki), jak i małopolskie (zob. dialekt małopolski).

Według Franciszka Kotuli kultura lasowiacka objęła swym zasięgiem dość rzległy teren. Janina Wójtowicz analizując gwarę Lasowiaków badaniem objęła obszar między Wisłą, Wisłoką, Sanem a Wisłokiem. Teren ten autorka podzieliła na cztery główne zespoły gwarowe:

I. obszar wschodni, obejmujący tereny między Sanem a Wisłokiem (jego wschodnia granica przebiega od Leżajska po Rzeszów, na zachodzie kończy się na dawnej granicy województwa sandomierskiego, lecz granica ta nie jest wyraźna). Jego cechy gwarowe to: brak mazurzenia (we wschodniej jego części), przejście o długiego w ó, występowanie ł, występowanie l' w grupie l'i, a także półpalatalnego l' w połączeniu z innymi samogłoskami. Do drobniejszych cech należą: uźryć, ponczoXy, łancuX, dżżyń (rdzeń). Warto jednak zaznaczyć, że zachodnia część obszaru wschodniego (pod wpływem osadników, którzy dotarli na te tereny w XVI wieku) mazurzy.

II. obszar środkowy Puszczy Sandomierskiej, obejmujący tereny przyległe do Sanu. Cechy charakterystyczne dla tego terenu to: rozszerzona barwa nosówki przedniej, wokaliczna nosowość samogłosek nosowych, przejście grupy eN w aN, występowanie twardego k przed końcówką N lp. (bokam, rogam), brak zmiany barwy samogłoski u występującej przed N, występowanie ścieśnionego e w końcówce -ego, występowanie daej w miejsce daj (w innych wsiach dej), zachowywanie spółgłoski r w wyrazie marszczyć, zmarszczki.

III. obszar północny, w widłach Wisły i Sanu (wewnętrznie zróżnicowany, wyraźny pa przejściowy między gwarami sandomierskimi a gwarami środka). Na ten zespół składają się mniejsze ugrupowania gwarowe (cechami różnie realizowanymi są: wymowa nosówek, wymowa ł, wymowa twardego l przed i oraz innymi samogloskami, metateza w grupie źr) :

1. wsie nadsańskie (między Sanem a rzeką Łęg), z cechami zbliżonymi do części środkowej, ale też posiadające cechy , które przenikają z dialektów zza Sanu,

2. wsie nadwiślańskie (między Wisłą a Łęgiem), z cechami gwar sandomierskich (np. brak nosówek),

3. wsie z okolic Grębowa (przyjmujące część cech pierwszej i drugiej grupy).

IV. obszar zachodni, umiejscowiony nad Wisłoką. Cechy charakterystyczne dla gwary z tego obszaru to: zachowanie w bezdźwięcznej postaci przedrostka sъ-, występowanie chr- (chrosta), występowanie ou (osiou), brak nosowości przy ę.

Z badań S. Matusiaka (1880) i S. Bąka (1926, 1962) wynika, że podstawowe cechy gwary lasowiackiej należy uznać:

-mazurzenie: cepcowe , karcma , cy kosula , becke , drozdzowe , hucało , cary jesce , pierozek   = czepcowe, karczma, czy koszula, beczkę, drożdżowe, huczało, każdy, czary jeszcze, pierożek.

WYJĄTKI: wyrazy nowe, których nie było niegdyś w gwarze, wspólne gwarze i polszczyźnie literackiej,  np.: szkoły , starożytne .

-fonetyka międzywyrazowa:

- brak samogłosek nosowych:

- przejście ń > j (zob. uszczelinowienie i denazalizacja): błogosławiejstwo , zakojczyło sie , ^łogiej , pomarajcowe = błogosławieństwo, zakończyło się, ogień, pomarańczowe.

-  przejście aN > eN i zjawiska pochodne: grosika nie miałem, ale co miałem zrobić , ugotoweno , chodziłem  = grosika nie miałam, ale co miałam zrobić, ugotowana, chodziłam.

- przejście dawnego długiego o w dźwięk pośredni labializujący ^ło: k^łot, g^łora (zjawiska nie poświadczono w zebranym materiale).

- wymowa zębowego ł: błogosławiejstwo , najsławniejsze , młodej , ogrongło = błogosławieństwo, najsławniejsze, młodej, okrągła.

- labializacja samogłosek o, u: ^łot ^łognia , ^łobić , ^łodgarnon , ^łosiem = od ognia, obić, odgarnął, osiem.

- występowanie twardej spółgłoski l  w grupie li, (według S. Matusiaka występuje również półpalatalna wymowa l przed wszystkimi innymi samogłoskami):

- występowanie w narzędniku liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich -om oraz występowanie w narzęniku liczby mnogiej końcówki -my: sło sie hurmom , z zonom , z temy babamy , gorcek z sadzamy , rak'amy ,  = szło się z hurmą (grupą), z żoną, z babami, garnczek z sadzami, rankami.

- realizacja samogłosek pochylonych (dawnych samogłosek długich):

- metateza w grupie źr w wyrazie ujrzeć i pokrewnych, np.: urzić, porzić (zjawisko nie odnotowane w materiale).

Ponadto w materiale odnotowano ciekawe cechy:

- fleksyjne:

2.słowotwórcze:

-przysłówki i zaimki z przyrostkami -ik, -ok, np. tamok, hawok, dzisiok, cosik, którysik jakisik = tam, tutaj, dziś, coś, któryś, jakiś.

-zdrobnienia:

-czasownikom ogólnopolskim z przyrostkiem –ywać odpowiadają najczęściej formy z –ować, np. prześcigować się = prześcigiwać się.

-leksykalne

Wiele wyrazów zachowanych w gwarze lasowskiej kontynuuje słownictwo staropolskie i jest wspólne dla wielu gwar małopolskich. Większość z nich dotyczy realiów danwego życia i odnosi się do życia domowego, sprzętów i narzędzi, którymi posługiwano się w domu i w pracy na roli, dawnych strojów i obyczajów.

Niektóre słowa zachowały się do dzisiaj w mowie ludności żyjącej na tym terenie (por. słownik).