(Mini-MP3-Player v2.2 (c) Ute Jacobi - unregistered version - Only Free for NonCommercial Website)
Dialekt mazowiecki - Ostródzkie
Gwara regionu
Justyna Garczyńska   
Gwary ostródzkie zaliczane są z zastrzeżeniami do dialektu mazowieckiego, niekiedy wraz z gwarami Warmii, Lubawskiego i Malborskiego łączone w tzw. nowsze dialekty mieszane, powstałe na terenach dawnych plemion pruskich między XIV a XVI w. Występują w okolicach Ostródy.
Gwary Ostródzkie mają wiele wspólnych zjawisk fonetycznych, fleksyjnych, a także słowotwórczych i leksykalnych z jednej strony z terenami Warmii i Mazur, z drugiej strony z gwarami chełmińskimi. Na południu widoczne są pewne wpływy mazowieckie. Dialekty Warmii i Mazur były przez długi czas dialektami izolowanymi od polskiego języka literackiego i innych gwar polskich, co spowodowało, że zachowały wiele archaizmów leksykalnych i historycznych cech gramatycznych. Obecnie gwary ostródzkie, podobnie jak warmińskie i mazurskie, wychodzą z użycia, używają ich tylko nieliczni autochtoni zamieszkujący teren Ostródzkiego oraz ci, którzy urodzili się na tych terenach, ale w drugiej połowie XX wieku wyjechali do Niemiec.
Do zjawisk fonetycznych łączących teren Ostródzkiego z Warmią i Mazurami należą:
1.
Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, por. a jak na , nazat na , juś mjał , tak jak i = ‘a jak na, nazad na, już miał, tak jak i’.
2.
Asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich. Możliwe realizacje obejmują element palatalny j, ch’-h’, ś-ź, ń, por. do stawjania , pchiasek, karpchie , psiskorz , psziasziste , niasto = ‘do stawiania, piasek, karpie, piskorz, piaszczyste’.
3.
Częsta twarda realizacja spółgłosek f’, w’ w grupach św’, ćw’ i dźw’, por. śwat, ćwerć, dźwerze = ‘świat, ćwierć, drzwi’.
4. Sporadyczne występowanie twardej wymowy ogólnopolskich
grup ky, gy, ke, ge, por. dziewczynky, kedy, nogy, kełbie = ‘dziewczynki, kiedy, nogi, kiełbie = nazwa ryby’.
5. Wymowa
grupy spółgłoskowej kt jako cht, por. nicht nie bał, w nichtórnych, chto , chtóry = ‘nikt nie bał, w niektórych, kto, który’.
6. Stwardnienie spółgłoski ń przed twardymi spółgłoskami szczelinowymi i zwartoszczelinowymi, por. konski, skonco = ‘koński, skończą’.
7. Zatrata dźwięczności w, w’ po
spółgłoskach bezdźwięcznych, por. tfego, sfój = ‘twego, swój’.
8. Możliwa twarda wymowa
grupy li, por. lypa, posłuchaly = ‘lipa, posłuchali’.
9. Występowanie
samogłosek pochylonych ou (< stpol. ō) oraz
ey/ei (< stpol. ē), por. tyż , mlyeko , licziła , do strzylania = ‘też, mleko, leczyła, do strzelania’, choć w różnym natężeniu w poszczególnych częściach terenu.
10. Przesuwanie lekko tylnego a (< stpol. ă) ku środkowi jamy ustnej i wymawianie go jak dźwięk pośredni pomiędzy a i e, por. koniae ‘konia’.
11. Przechodzenie
nagłosowego ja- > je- i
ra- > re- w niektórych wyrazach, por. jek, jekbi, jegoda, jeskółka, rek, reno, remię = ‘jak, jakby, jagoda, jaskółka, rak, rano, ramię’.
12.
Przechodzenie -ar- > -er- w śródgłosie, por. pożerło , umerła , umer , terli = ‘pożarło, umarła, umarł, tarli’.
13. Podwyższona artykulacja
samogłoski y, por. prziwłoka , wisoki , bawełnyi , ribi sie nie cofałi , wyciongnienti = ‘przywłoka, wysoki, bawełny, ryby się nie cofały, wyciągnięty’.
14. Przesuwanie artykulacji
samogłosek i oraz y przed głoską ł ku tyłowi jamy ustnej, por. skociuł , chodziuł , skuńczuł , przeraziuł , buł = ‘skoczył, chodził, skończył, przeraził, był’.
15. Całkowita depalatalizacja
samogłosek nosowych ę, ą w wygłosie, por. wode, ribi sou czy nie sou , tnu , letnio poru = ‘wodę, ryby są czy nie są, tną, letnią porą’.

Do zjawisk fonetycznych łączących Ostródzkie z Warmią należą:
1. Brak
mazurzenia
2. Jabłonkowanie, por. wjeśk , zapuściony , śło , siedł , zwicziajne =
‘wierzch, zapuszczony, szło, szedł, zwyczajne’.
Do cech fonetycznych łączących teren Ostródzkiego z Warmią i Mazurami zachodnimi należą:
1. Stwardnienie spółgłoski ń niezależnie od sąsiedztwa fonetycznego, por. budyn ‘budyń’.
2. Występowanie nosowości wokalicznej lub denazalizacji przed
spółgłoską szczelinową, por. gęś, wąs lub denazalizację, por. geś, prziwjouzany , sużni = ‘gęś, przywiązany, sążni’.
Do cech fonetycznych spotykanych w Ostródzkiem oraz w niektórych częściach Warmii, a także na Mazurach środkowych i wschodnich należą:
1. Skłonność do częściowej depalatalizacji spółgłosek środkowojęzykowych, por. sziano, żiarno, czielak, dżiewczyna = ‘siano, ziarno, cielak, dziewczyna’ lub sz, ż, cz, dż, por. ta szelawa , szostra , czelak, dżewczyna = ‘sielawa = nazwa ryby, siostra, cielak, dziewczyna’, występująca także w Reszelskiem, Mrągowskiem i Giżyckiem.
2. Zachowanie samogłoski pochylonej
a (< stpol. ā), wymawianej jako ao, o, a przed spółgłoską nosową nawet u, por. znao, nom , pamjentoum = ‘zna, nam, pamiętam’, występujące również na Warmii, w środkowej części Mazur oraz w niektórych wsiach Mazur zachodnich.
3. Skłonność do
labializacji samogłoski o, rzadziej u, w nagłosie, która występuje także na Warmii i w środkowej części Mazur, por. łoćka , przi łoknie , łun łumar = ‘oczka, przy oknie, on umarł’.
4. Skłonność do
prejotacji samogłoski i w nagłosie, spotykana też na Warmii, w Szczycieńskiem i Mrągowskiem, por. jenaczij , na jizbie = ‘inaczej, na izbie’.
Odmianę wyrazów w gwarach ostródzkich wyróżniają podane niżej cechy:
1. Końcówka
C. lp. rodzaju męskiego to –owi//owiu, por. bratowi, chłopakowiu = ‘bratu, chłopakowi’, najczęściej wymawiana jako -ozi//-oziu, por.
bratozi, chłopakoziu.
2. W {tt}64 wszystkich rodzajów dominuje końcówka  ów: dziurów , z topolów , do saniów , od dźźiewów , od niciów = ‘dziur, z topól, do sań, od drzew, od nici’.
3. W
C. lmn. rzeczowników wszystkich typów deklinacyjnych występuje końcówka -am, wymawiana także ze ścieśnieniem samogłoski a jako -aom, por. ludziaom, psaom, siostraom = ‘ludziom, psom, siostrom’.
4. Żeńska
forma liczebnikowa dwie jest zastąpiona przez formę męską dwa, por. dwa rodziny na jeden woz, dwa kury = ‘dwie rodziny na jeden wóz, dwie kury’. W zakresie
liczebników zdarza się także nieodmienianie form od 5 w górę, por. trzydzieści siedem hektary, pjenć litry = ‘trzydzieści siedem hektarów, pięć litrów’.
5. Utrzymuje się e ścieśnione w
D. lp. przymiotników i zaimków, por. pełnygo, takigo , swojigo , w chowaneygo, bjałygo = ‘pełnego, takiego, swojego, w chowanego, białego’. Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. do tygo , do tygo woza = ‘do tego, do tego wozu’.
6. Końcówki N. i Msc. lp. oraz C. i N. lm. -ym, -ymi
przymiotników i zaimków wymawiane są jako
-em // eym oraz -emy // eymy, por. temyi, wszystkiemi, w tem, za niem , ze wszistkiem = ‘tymi, wszystkimi, w tym, za nim, ze wszystkim’.
7. Końcówki
1. os. l.mn. czasu teraźniejszego to: ogólnopolska -my, por. chodzimy, archaiczna -m, por. oraz końcówka dawnej
liczby podwójnej -wa, por. chodziwa.
8.
Końcówka 1. os. lp. czasu przeszłego -em, por. wiósem, lasem = ‘wiozłem, lazłem’. 9. Końcówki 1 os. lmn. czasu przeszłego to: ogólnopolska -śmy, por. chodziliśmy, archaiczna -m, por. my nazywalim , przibijalim , robilim , mówilim , spodziewalim = ‘my nazywaliśmy, przybijaliśmy, robiliśmy, mówiliśmy, spodziewaliśmy’ oraz końcówka dawnej
liczby podwójnej -źwa, por. jechaliźwa ‘jechaliśmy’.
10.
Końcówka 2. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego to -ta, por. niesieta, nieśliśta, zapalajta = ‘niesiecie, nieśliście, zapalajcie’. Ogólnopolska
końcówka l.mn. -cie występuje tu w formach grzecznościowych przy zwracaniu się do osoby starszej lub szanowanej, por. Siądźcie, babciu.
11.
Formy M. lmn. rodzaju męskoosobowego typu chłopi, sąsiedzi zastąpione zostały przez formy niemęskoosobowe typu chłopy, sąsiady, w przymiotnikach i zaimkach ustaliły się formy typu te dobre (chłopy), te stare (sąsiady). Jednocześnie zachowana została końcówka męskoosobowa -i w formach czasownika (te dobre chłopy) kosili, (te stare sąsiady) robili obejmująca także rodzaj niemęskoosobowy, por. gatunki sieci byli , na wjeśku byli korki sadzane , dziury byli robjoune , linki byli , to byli beczki = ‘gatunki sieci były, na wierzchu były korki sadzane, dziury były robione, linki były, to były beczki’.
Z pozostałych ostródzkich cech gwarowych warte uwagi jest:
1. Usuwanie
e ruchomego w formach rzeczowników zakończonych na -ek, -ec, por. podwieczórk, krawc, wjadr = ‘podwieczorek, krawiec, wiader’ zwłaszcza w D. nazw miejscowych, por. do Mikołajk, do Suwałk, do Niemc ‘do Niemiec’.
2.
Przyrostki -ę, -ak tworzące nazwy istot młodych, por. cielaki, dzieciaku mówi, dzieciak, świniak, pisklaki.
3. Zbliżenie artykulacyjne przyrostka
bezokolicznika -eć do przyrostka -ić (-yć) poprzez podwyższenie artykulacji samogłoski e do ei//ey, por. siedzić , słiszyć , umrzyć , obejrzeyć = ‘siedzieć, słyszeć, umrzeć, obejrzeć’.
4. Występowanie dwóch przedrostków
stopnia najwyższego przymiotnika: dawnego nao-//no-, por. naolepsy, nolepi = ‘najlepszy, najlepiej’ oraz nowszego naoj-, por. naojlepszy.
5. Nieustalone używanie
przyimków bez i przez, por. bez pisk, bez dwadzieścia lot, bo bez to wojne = ‘przez pysk, przez dwadzieścia lat, bo przez tę wojnę’.
 
Słownictwo
Przykłady wyrazów zapisanych w Ostródzkiem:
  • ajnu – tam
  • ajwo, ajwoj - tutaj
  • bisziek – byczek
  • chmare – wielka ilość
  • cigędź – cień padający od człowieka
  • dłabić - dusić
  • gościeniec – wjazd do karczmy
  • grobocz – grabarz
  • kej – kiedy
  • kejbi - gdyby
  • nalazek – dziecko nieślubne
  • pęk – płachta z uszami do noszenia trawy na plecach
  • porwać – ukraść
  • posiedzenie – mała posiadłość
  • redlina – zagon na ziemniaki, kapustę
  • szkulnik – nauczyciel
  • tilki – tak wielki
  • trzęśla – czereśnia
  • wraić – przyjść za mężem lub żoną do innego miejsca
  • zmiyrzić - uderzyć
  • znajumek – człowiek znajomy