Leksykon Wymowa samogłosek nosowych (i grup eN, oN) w gwarach. Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: Urbańczyk 1962.

Samogłoski nosowe. Artykulacja samogłosek nosowych jest skomplikowana. Składają się na nią połączone ruchy warg, języka i podniebienia miękkiego, które opuszczając się umożliwia przejście powietrza przez komorę nosową. Artykulacja ustna i nosowa może przebiegać równocześnie (wymowa synchroniczna) lub rezonans nosowy może być opóźniony w stosunku do artykulacji ustnej (wymowa asynchroniczna, czyli rozłożona). W języku ogólnopolskim wymowa samogłosek nosowych (synchroniczna lub asynchroniczna) jest zależna od ich sąsiedztwa. W pozycji przed spółgłoskami zwartymi (zwarto-wybuchowymi, zwarto-szczelinowymi) ich wymowa jest zawsze rozłożona: świenty, świeńcić, tempy (a nie przesadnie poprawnie: święty, święcić, tępy). Wymowa synchroniczna nosówek występuje jedynie przed spółgłoskami szczelinowymi, tj. przed s, ś, sz, z, ź, ż, ch, f, f’, w, w’, por. mąż, wąski, węch, i w wygłosie, ale dotyczy to tylko -ą: idą drogą (-ę w wygłosie może ulegać odnosowieniu, np. ide drogą = idę drogą). Odnosowieniu ulegają też nosówki przed l, l’, ł, np. zaczeli, zaczoł (nie przesadnie poprawnie: zaczęli, zaczął). Skomplikowana artykulacja nosówek jest m.in. przyczyną dużych różnic w zakresie ich wymowy w gwarach. Samogłoski nosowe są bardzo zróżnicowane zarówno pod względem artykulacji ustnej, jak i rezonansu nosowego. Ze względu na wartość ustną samogłosek nosowych można wyróżnić 4 zasadnicze typy wymowy gwarowej: 1) zgodną z językiem ogólnopolskim, tj. ę, ą (czyli nosowe e i nosowe o lub odpowiednie połączenia eN, oN); 2) wąską lub zwężoną wymowę ę jako bliską nosowemu i lub y; a nosówki tylnej ą jako zbliżonej do nosowego u; 3) szeroką wymowę nosówki przedniej ę jako głoski bliskiej nosowemu a (nosówka tylna jest wówczas albo zgodna z językiem ogólnopolskim albo zwężona do nosowego u), zob. Szeroka wymowa ę i grupy eN; 4) wymowę jednakową obu nosówek ze względu na ich spłynięcie w jeden szereg, czyli o nosowe. Artykulacja samogłoski przedniej ę zgodna z językiem ogólnym jest rzadka (na pograniczu wschodnim), częstsza natomiast jest w odniesieniu do ą (głównie Polska środkowa i wschodnia). Najbardziej rozpowszechniona jest wymowa wąska lub zwężona obu nosówek. Stopień ich zwężenia może być różny: gę^yś, gyⁿś, wiązać, wią^uzać, wiuⁿzać (zob. Wąska (zwężona) wymowa samogłosek nosowych). Artykulacja szeroka ę, czyli zbliżona do nosowego a (jak w okresie staropolskim), występuje w gwarach Pomorza, bliższego Mazowsza, południowej Małopolski (choć tu następują zmiany podobne do tych, jakie się dokonały w małopolskich gwarach jednonosówkowych) i Śląska (ale tu po spółgłoskach miękkich wymowa wąska: ciyⁿżki). Zob. Szeroka wymowa ę i grupy eN. Zatarcie różnic artykulacyjnych między obiema samogłoskami nosowymi i spłynięcie ich w jeden dźwięk ą (często odnosowiony) zaszło w południowej Małopolsce w pasie podgórskim od Jaworzna po Sącz: gąś, wiązać = gęś, wiązać (zdenazalizowane dojo krowo = doję krowę). Samogłoski nosowe różnią się w dialektach także siłą rezonansu nosowego i sposobem jego wykonania. Ze względu na rezonans nosowy można wyróżnić: 1) wymowę synchroniczną (równoczesną), zob. Synchroniczna wymowa samogłosek nosowych; 2) asynchroniczną (rozłożoną), czyli dwuelementową (zob. Rozłożona wymowa samogłosek nosowych), 3) wymowę odnosowioną, czyli z zanikiem rezonansu nosowego (zob. Zanik nosowości). Wymowa synchroniczna w każdej pozycji: gaⁿś, taⁿdy, wąs, rącka występuje na Podkarpaciu, zachodnim Śląsku, w pasie od Rzeszowa po Ostrołękę, przy czym łączy się przeważnie z szeroką artykulacją ę. Na pozostałych terenach przed spółgłoskami zwartymi i zwarto-szczelinowymi panuje wymowa asynchroniczna: miyndzy, myncy = między, męczy, a na wschodzie i w części południowego Śląska taka wymowa także przed spółgłoskami szczelinowymi: monż, jynzyk = mąż, język. Nosowość ą (najczęściej asynchroniczna) robiom, siedzom utrzymuje się w Polsce południowo-zachodniej i środkowej. Czasem nosowość jest zastępowana przez j, ł (= u niezgłoskotwórcze): ksziy^ejża = księżą, wo^łsz = wąż. Por. Denazalizacja, Wtórna nosowość, Samogłoski przed spółgłoskami nosowymi.