Leksykon
Afrykatyzacja spółgłosek tylno­językowych k', g' PDF Drukuj Email
Halina Karaś   

Afrykatyzacja spółgłosek tylnojęzykowych k’, g’ (łac. affricātus ‘przytarty’, niem. Affrikate, ang. affricate ‘spółgłoska zwarto-szczelinowa’) to zjawisko mocnego zmiękczenia i przesunięcia artykulacji k’, g’ ku przodowi, co powoduje powstanie spółgłosek zwarto-szczelinowych (tzw. afrykat) cz’, dż’ lub spółgłosek bliskich ć, czy też z nimi tożsamych, np. odzier, cij = ogier, kij. Zmianę k’, g’ > ć, dź poświadczono w gwarach tucholskich, inaczej borowiackich (zob. Bory Tucholskie) i krajniackich (zob. Krajna) należących do szeroko rozumianego dialektu wielkopolskiego, ale mających również szereg cech wspólnych z kaszubszczyzną. Afrykatyzacja dziś typowa jest jednak przede wszystkim dla kaszubszczyzny (gdzie występuje dziąsłowe zmiękczone cz’, dż’ na miejscu k’, g’), stąd w znacznej części opracowań dialektologicznych omawiane zjawisko nosi nazwę palatalizacji kaszubskiej. Szerzyła się prawdopodobnie jednak z kierunku południowego, o czym świadczy jej brak na północno-zachodnich krańcach Kaszub i w wymarłych już gwarach słowińskich. Rozwój k’, g’ w afrykaty na obszarze borowiacko-krajniackim (także kaszubskim) dokonywał się późno, prawdopodobnie w XIX wieku, w tym samym czasie co rozkład spółgłosek wargowych miękkich na grupy dwuelementowe (na skutek wymowy asynchronicznej). Ponieważ artykulacja afrykat tylnojęzykowych była trudna, nastąpiło przesunięcie ich ku przodowi. Omawiane zjawisko afrykatyzacji k’, g’ bywa też nazywane hipertrofią palatalności spółgłosek tylnojęzykowych k’, g’. Zob. Spółgłoski tylnojęzykowe.

 
następny artykuł »