 | ||||
 | ||||
 |
|  | ||
Historia Kurpiowszczyzny jest jedną z najmłodszych historii osadniczych, dotyczących terenów Polski, mimo to, ze względu na bogatą, różnorodną i odróżniającą się od innych, kulturę tych ziem, powstało wiele legend, które usiłowały odpowiedzieć na pytanie o historyczne początki Kurpiowszczyzny. Pierwsze informacje historyczne dotyczące tej ziemi pochodzą z X wieku i dotyczą Ostrołęki jako miasta, które po latach stało się nieoficjalną stolicą regionu. W X wieku właśnie Ostrołęka funkcjonowała jako gród obronny na lewym brzegu rzeki Narwi.
Mimo iż nazwa „Puszcza Kurpiowska” odnosi się zasadniczo do Puszczy Zielonej, nie należy zapominać, że Kurpiowszczyzna w szerszym rozumieniu to również Puszcza Biała, która od początku istnienia państwa polskiego stanowiła niejako bramę, przez którą Mazowsze kontaktowało się z ziemiami północnymi. Większość dawnych mieszkańców Puszczy Białej stanowiła szlachta, w przeciwieństwie do chłopów zamieszkujących Puszczę Zieloną.
W powszechnej świadomości Kurpie funkcjonują nie jako teren rolniczy, lecz właśnie jako puszcze. Pierwsze ślady kolonizacji Puszczy Kurpiowskiej pojawiają się na przełomie XIII i XIV wieku, na szerszą skalę osadnicy przybywają tutaj w wieku XVI, kiedy to ziemie te, wraz z całym Mazowszem włączone zostały do Korony.
Kolonizacja Puszczy Kurpiowskiej dokonywała się etapami od XVI do XVIII wieku i z różnych kierunków, przede wszystkim z północy z Mazur i – w mniejszym stopniu – z południa z Mazowsza.
O odrębności tych terenów od innych ziem mazowieckich decydował nierolniczy charakter osad. Mieszkańcy Kurpiowszczyzny to przede wszystkim smolarze, bartnicy, drwale, myśliwi – słowem ludzie eksploatujący dobra dawane im przez liczne w tych okolicach puszcze. Przez wieki innym jeszcze źródłem utrzymania był dla mieszkańców Kurpiowszczyzny bursztyn, stanowiący do dziś ważny element tradycyjnego stroju ludowego.
Kolejna fala osadnictwa miała miejsce po potopie szwedzkim, kiedy to uciskana ludność z innych terenów Polski, głównie z Mazur i Mazowsza, uciekała do niezniszczonych puszczy, które dawały im możliwości rozwoju. Ludwik Krzywicki w opublikowanej w latach osiemdziesiątych XIX wieku książce pt. Kurpie wysnuł słuszną hipotezę, że ludność tych terenów rekrutowała się ze zbiegów pańszczyźnianych, którzy uciekali przed uciskiem. Jednocześnie, wraz ze zwiększonym osadnictwem zmieniał się charakter gospodarczy tych ziem, mieszkańcy Kurpiowszczyzny nie byli w stanie wyżyć z dóbr coraz bardziej eksploatowanych lasów, zostawali, tak jak inni mieszkańcy Mazowsza rolnikami, a bartnictwo, myślistwo czy smolarstwo stały się dla nich zajęciami dodatkowymi.
Po III rozbiorze Polski na Kurpiach zaobserwować można natomiast masową emigrację ich mieszkańców. Związane to było ze złymi warunkami prawnymi (zniesienie przez zaborców prawa bartnego), masowymi wycinkami lasów i ogólnym przeludnieniem kurpiowskich wsi. Przewagę nad leśnictwem zyskało rolnictwo, a nie było ono na nieurodzajnych glebach kurpiowskich zbyt opłacalne.
W czasie zaborów nastąpiło śladowe uprzemysłowienie Kurpiowszczyzny. W Ostrołęce powstawały liczne fabryki: świec, kafli, mydła, w pobliskim Kadzidle wybudowano pod koniec XIX wieku fabryczkę guzików. Zmieniał się zatem powoli charakter tych ziem, a co za tym idzie charakter miejscowej ludności. Mieszkańcy Kurpiowszczyzny przestawali być „puszczakami” i coraz bardziej zaczęli upodabniać się do ludności pozostałych ziem Mazowsza.