Podstawy dialektologii | 1.4. Dialektyzmy a regionalizmy |
Halina Karaś | |
Odróżnienie dialektyzmów od regionalizmów może sprawiać kłopoty. Definicje słownikowe są często nie tylko sobie bliskie, ale bywają też zbieżne. Mimo wielu opracowań ciągle brakuje wyraźnych kryterium różnicujących i stwierdzających, jaki jest zakres i zasięg występowania tych form. Niekiedy badacze łącznie omawiają regionalizmy i dialektyzmy, jak to np. uczynił Marian Kucała w opracowaniu popularnonaukowym o znamiennym tytule: Twoja mowa cię zdradza. Regionalizmy i dialektyzmy języka polskiego (1994). Na podstawie literatury przedmiotu można regionalizmy i dialektyzmy określić następująco. Regionalizm to element językowy (cecha fonetyczna, morfologiczna, konstrukcja składniowa, wyraz, frazeologizm) występujący na części obszaru języka narodowego ograniczonej do pewnego regionu (stąd nazwa). Inaczej – regionalizm to wyznacznik regionalnej odmiany polszczyzny ogólnej. Regionalizmy występują w języku wszystkich mieszkańców regionu, także warstwy wykształconej (inteligencji) zarówno w mowie, jak i w piśmie, w z związku z czym są aprobowane przez normy języka ogólnego, czym różnią się od dialektyzmów. Regionalizmy stosują również ci, którzy posługują się tylko gwarami ludowymi danego regionu (nie używają języka ogólnego), a zatem regionalizm to wyznacznik językowy ogółu mieszkańców regionu. Regionalizmy stanowią zatem ogniwo pośrednie między składnikami języka ogólnego a elementami dialektów ludowych (dialektyzmami). Z tymi pierwszymi łączy je aprobata normatywna (kodyfikacja), a z drugimi – nieogólnopolski zasięg (ograniczenie terytorialne ich występowania). Niemal wszystkie regionalizmy leksykalne mieszczą się jednak głównie w użytkowej normie regionalnej, do polszczyzny wzorcowej wchodzą jako warianty tylko nieliczne z nich (np. borówki i czarne jagody). Pewne regionalizmy tego typu pomimo powszechności używania na określonym obszarze pozostają jednak poza normą, nawet użytkową, np. południowopolskie ubierać płaszcz, sukienkę, poprawnie wkładać płaszcz, sukienkę albo ubierać się w płaszcz, sukienkę. Dialektyzm to cecha dialektalna, element językowy odczuwany przez posługujących się językiem ogólnym jako należący do jednego z dialektów. Dialektyzmy są zróżnicowane tak, jak zróżnicowane są dialekty, i tak, jak zróżnicowane są ich systemy językowe. Można zatem wyróżnić dialektyzmy mazowieckie, małopolskie, wielkopolskie, śląskie z jednej strony ze względu na typy dialektów, z drugiej zaś z uwagi na to, jakich podsystemów gwarowych dotyczą – dialektyzmy fonetyczne, fleksyjne, składniowe, słowotwórcze, leksykalne i frazeologiczne. Używanie ich bez poczucia ich dialektalnego nacechowania stylistycznego przez ludzi posługujących się językiem ogólnym jest traktowane jako błąd, natomiast jest w pełni uzasadnione w wypowiedziach osób porozumiewających się danym dialektem. Dialektyzmy mogą również występować w tekstach artystycznych jako wykładniki dialektyzacji, a także w celach stylizacyjnych – w innych wypowiedziach mówionych i pisanych. Oprócz tego pewne elementy gwarowe mogą być przejmowane z gwar do języka ogólnego jako tzw. zapożyczenia wewnętrzne, które nie mają wówczas gwarowego nacechowania dzięki całkowitemu ich przyswojeniu. Najczęściej są to wyrazy wywodzące się z dialektów ludowych i związane z pewnymi cechami folkloru ludowego lub charakterystycznymi cechami ludowej kultury materialnej. Z folklorem góralskim wiążą się np. takie dialektyzmy, jak: ciupaga, kierpce, watra. Historycznie podobny charakter mają przykładowo: donica, gumno, niecka, żytnisko, źrebak, cielak. |
|
Czytaj rozszerzoną wersję artykułu |