(Mini-MP3-Player v2.2 (c) Ute Jacobi - unregistered version - Only Free for NonCommercial Website)
Dialekt wielkopolski - Kociewie
Gwara regionu
Halina Karaś   
Gwary kociewskie dialektolodzy zaliczają do szeroko rozumianego dialektu wielkopolskiego (zob. Kociewie na mapie  dialektu wielkopolskiego). Jednocześnie bardzo silne i liczniejsze pod względem cech językowych są związki Kociewia z dialektem mazowieckim niż z wielkopolskim. Gwary kociewskie bliskie są gwarom ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej i Kujaw, a szczególnie Malborskiego. Gwary kociewskie i malborskie uważa się za najmłodsze i najbardziej nowatorskie dialekty kontynentalne Pomorza Gdańskiego, tj. dialekty typowo polskie, a nie pomorskie (jak kaszubskie).

Na północy gwary kociewskie sąsiadują z kaszubszczyzną, od które bardzo wyraziście się różnią. Granica kaszubsko-kociewska jest wyraźna (bez częstego w takich wypadkach pasa przejściowego) i prawie niezmienna od początku XX wieku. Od zachodu Kociewie graniczy z Borami Tucholskimi. Granica kociewsko-tucholska jest rozmyta; charakteryzuje się pasem wsi, w których gwarze występują pewne cechy kociewskie, a pewne borowiackie.

Położenie Kociewia przy tak ważnym i ruchliwym szlaku osadniczym, jaki stanowiła Wisła, sprawia, że dla charakterystyki gwar kociewskich ważne jest wskazanie, kiedy i skąd dane zjawiska językowe się pojawiły lub kiedy i w którym kierunku się wycofały. Przyczyną wytworzenia się gwar kociewskich były prawdopodobnie nie tyle czynniki kolonizacyjne – najpierw w średniowieczu fala osadnictwa kujawsko-chełmińskiego, a następnie od XVI w. – mazowieckiego, co kulturowe, przede wszystkim ustawiczne związki Polski z Gdańskiem, idące biegiem Wisły, i szerzące mowę centralnej Polski (kujawsko-chełmińską i mazowiecką) uznawaną za bardziej kulturalną.
Dwie podstawowe cechy fonetyczne, stanowiące kryteria podziału na dialekty polskie, łączą Kociewie z dwoma wielkimi zespołami dialektalnymi. Gwary kociewskie charakteryzuje bowiem brak
mazurzenia (por. drożdżówki , barszczyk , rozpuszczóne , czynstowanie ), tak jak dialekt wielkopolski, ale
fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca jest zgodna z dialektem mazowieckim (np. tak rano, z jabłek i byli, Tać jak my). Prawdopodobnie jest to cecha wtórna, szerząca się z Mazowsza, ale nie pozostały ślady dawnej wymowy, gdyż brak tu form historycznie złożonych, typu niósem / niózem (jest: ja niós).
Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca jest zatem wynikiem późniejszej ekspansji mazowieckiej na te tereny, podobnie jak i inne liczne cechy mazowieckie.
Szczególnie ważny przy charakterystyce gwar kociewskich jest fakt braku a pochylonego (np. ja byłam zła, ja pamiętam). Wyróżnia on bowiem w sposób zdecydowany Kociewie z pozostałych obszarów gwarowych północnej Polski. Cecha ta zbliża też gwary kociewskie do języka ogólnego, w którym również dawnemu a długiemu odpowiada a jasne. Pozostałe samogłoski pochylone, tj. e, o, pochodzące z dawnych samogłosek długich, podobnie jak w większości gwar polskich, zachowują się jako odrębne dźwięki lub – częściej e pochylone – podwyższa jeszcze swoją artykulację i utożsamia się z samogłoską wysoką i/y, np. świcónce , wisz , szyroke , chlyw = świecące, wiesz, szerokie, chlew.
Samogłoski nosowe tracą rezonans nosowy w
wygłosie, jednocześnie -ą nieco podwyższa artykulację, stąd daje mniej lub bardziej ścieśnione o, czasem bliskie u, np. poświęcónko , ze sobo , dzwóniu , dadzo = poświęconką, ze sobą, dzwonią, dadzą; -ę ulega odnosowieniu w -e, np. na pastyrke = na pasterkę; ale ponieważ biernik lp. rzeczowników żeńskich najczęściej utożsamia się z mianownikiem, to oznacza pierwotną
szeroką wymowę ę, np. na chałupa , choinka , miałam cała dupa sina = na chałupę, choinkę, miałam całą dupę siną, poświadczaną w literaturze przedmiotu. W śródgłosie natomiast ę wymawiana jest wąsko przez naszych informatorów, pochodzących z północnego Kociewia, np. czynstowanie , ryncznie , nie byńdze = częstowanie, ręcznie, nie będzie; podobnie występuje wąska wymowa ą, np. tysiunclecia , soumsiady , pobłóndził , piountek , dziewińćdziesiónt = tysiąclecia, sąsiady, pobłądził, piątek, dziewięćdziesiąt.
Prawie na całym Kociewiu (z wyjątkiem niewielkiego obszaru na północy) grupa eN wymawiana jest szeroko paralelnie do szerokiej wymowy samogłoski nosowej ę, jako aN: sianam , pociągam = sianem, pociągiem. Wymowa ta szybko się wycofywała, gdyż była często wyśmiewana, np. powiedzeniami: nie bańdzie Mniamniec pluł nam w gamba; cilander pank na same śwanta.
Grupa oN charakteryzuje się natomiast wymową zwężoną jako óN, czyli przed spółgłoskami nosowymi zawsze samogłoska o wymawiana jest wąsko: słóne , ogón , bómby świncónki , zapómne , doum , koumin , świcónce , postrojóne , zielóne , odrobióne = słone, ogon, bomby, święconki, zapomnę, dom, komin, postrojone, zielone, odrobione.
Związki gwar kociewskich z dialektem wielkopolskim to – oprócz braku mazurzenia – takie cechy, jak:
  • rzadko już dźwięczne w po spółgłoskach bezdźwięcznych, czwartek , czwórkami ;
  • końcówka -ma w 1. os. lmn. trybu rozkazującego (wspólna dla Kociewia, Borów Tucholskich, części Kujaw i Wielkopolski), np. róbma, piszma = róbmy, piszmy;
  • wspólne słownictwo, np. koryto ‘żłób’, łeb ‘piasta w kole wozu’, szpice ‘szprychy’.
Bardzo silne i liczne są nawiązania do dialektu mazowieckiego, por.
  • stwardnienie w’ w grupach św’, ćw’, dźw’, czyli wymowa: śwecili , śwontki = świecili, świątki; oraz w stwardnienie m’ w końcówce -ami: grzybamy , z grzyibamyi , wiosłamyi , deskamyi , z psamy = grzybami, wiosłami, deskami, psami, a także w zaimku mi;
  • twarda
    spółgłoska l przed i, tu wymawianym jako głoska pośrednia między i a y, np. rozdzielalyi , spadlyi , rozebralyi , postawyilyi , powycinalyi , mielyi , wycinalyi = rozdzielali, spadli, rozebrali, postawili, powycinali, mieli, wycinali;
  • miękkie ch’ w pierwotnej grupie chy: chiba = chyba;
  • twarde k, g przed e: kedyś , dzwunkem , szyroke , jakeś , pol’ske = kiedyś, dzwonkiem, szerokie, jakieś, polskie;
  • przejście śródgłosowego -ar- > -er-,: poderty, wyterty, zaperty, derł, terł, umerł, zżerł = podarty, wytarty, zaparty, darł, tarł, umarł, zżarł;
  • przyrostek -ak w nazwach istot młodych, np. dzieciak, cielak, prosiak;
  • wspólne słownictwo, czasem o szerszym zasięgu, np. chodaki ‘stare buty z odciętymi cholewami’, trzon ‘dno pieca chlebowego’, jagła, jaglija ‘świerk’.
Ogólnie północnopolskie cechy o szerokim zasięgu lub charakterystyczne dla części gwar północnej Polski to:
  • zrównanie i i y, czyli wymowa i niemiękczącego poprzedzających spółgłosek lub wymowa głoski pośredniej między i a y, np. ribaki , wikopane , wyiłożyli , wszisko wipalane , dziewczyiny = rybaki, wykopane, wyłożyli, wszystko wypalane, dziewczyny;
  • asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, nieobecna w naszych nagraniach, ale dobrze poświadczona w opracowaniach, por. formy kamniuszki zmniata = kamuszki zmiata w zagadce kociewskiej;
☺ Co to jest? Szachta machta, dziurawa płachta, // Po polu lata, kamniuszki zmniata.
  • charakterystyczna
    odmiana liczebnika dwa tylko z formą dwa (bez dwie) stosowaną w połączeniach z rzeczownikami wszystkich rodzajów,: dwa dziewczyny, dwa kobiety;
  • upowszechnienie się form męskoosobowych na –li w czasie przeszłym: byli przecież te różne śledziki; brzózki byli rozpuszczóne, dzieci rzucali, byili przecież pieróżki, te boumby w powietrze pośli, wszyiskie okna powylatywali, drzwi sie pootwierali, dziewczyiny robili;
  • wspólne północnopolskie słownictwo, np. gęste mleko ‘zsiadłe mleko’, obora ‘podwórze’, paśnik ‘pastwisko’, wybudowania ‘domy stojące za wsią’, gżegżółka ‘jaskółka brzegówka’, rozgrania ‘rozwidlona gałąź’, snadka ‘płytka’ (o wodzie).
Cechy szczególne gwar kociewskich to – oprócz braku a pochylonego – przede wszystkim innowacje fleksyjne, polegające na uproszczeniu odmiany wyrazów. Gwary kociewskie wraz z malborskimi pod tym względem są zaliczane do najbardziej nowatorskich. Wymienić tu należy takie zjawiska, jak:
  • końcówka -óm w 1. os. lp. w czasie przeszłym, pierwotnie tylko w r. męskim, następnie utrwalona dla obu rodzajów: męskiego i żeńskiego (czyli używana zarówno przez mężczyzn, jak i przez kobiety), dziś sporadyczna ze względu na uproszczenie odmiany przez wprowadzenie
    form analitycznych czasu przeszłego, typu ja skakał, por. np. w piosence ludowej: Szedłóm ja raz boram, boram malinowim, // Natrafsiełóm trzech panianków, zbieireli jagody;
  • formy 3. os. liczby mnogiej czasu przeszłego na -eli zamiast ogólnopolskiego -ali, np. śpieweli , szmageli, wynaszeli , powynaseli = śpiewali, smagali, wynaszali (tj. wynosili), powynosili;
  • opisowe formy czasu przeszłego z zaimkami i partykułą że z dołączaną odpowiednią końcówką: żem pobłóndził , żem pośli = pobłądziłem, poszliśmy // myśmy poszli; partykuła często bywa opuszczana, stąd jeszcze prostszy typ odmiany: ja chodziuł , ja był chłopcem, ja miał siedemnaście lat , ja robił , to ja dostał strachu = chodziłem, woziliśmy // myśmy wozili, byłem, miałem, robiłem, dostałem; a więc
    formy analityczne czasu przeszłego tylko z zaimkiem sygnalizującym poszczególne osoby; ale obok tego liczne są
    formy 1. os. lmn. czasu przeszłego z końcówką -m: wyślim , zapchelim , musielim , jechalim , przynieślim = wyszliśmy, zapchaliśmy, musieliśmy, jechaliśmy, przynieśliśmy;
  • w czasie teraźniejszym nie tylko usuwane są oboczności samogłoskowe (e – o, por.: ja biorę – ty bierzesz), lecz także i spółgłoskowe (r – rz): ja bierze – ty bierzesz (tak też Malborskie i Kaszuby);
  • formy 1. os. lmn. czasu teraźniejszego i przyszłego prostego z końcówką -m, np. przyjdziem , przyniesiem = przyjdziemy, przyniesiemy;
  • formy 2. os. lmn. rozkaźnika i
    formy 2. os. lmn. czasu teraźniejszego trybu oznajmującego z końcówką -ta, np. chodźta = chodźcie; czy w piosence kociewskiej śpiewanej do tańca U balwierzu, czyli u fryzjera: Gólta brodi, gólta brodi, // Włosi wiriwajta, //A jak broda ogolita, // Wósy wiriwajta!;
  • zrównanie form biernika z mianownikiem nie tylko rzeczowników, lecz także zaimków i przymiotników na skutek
    szerokiej wymowy ę, czyli końcówki -ę, która ustaliła się w bierniku liczby pojedynczej w całej
    deklinacji, np. na dwunasta , miałam cała dupa sina , w świętojańska noc = na dwunastą, miałam całą dupę siną, w świętojańską noc.
W słowotwórstwie kociewskim warto zwrócić uwagę na niektóre
przyrostki tworzące nazwy ekspresywne (zgrubiałe i zdrobniałe), np.:
  • w zgrubieniach: or, np. gapior, guzior, krzakor – pochodne od wyrazów: gapa, guz, krzak; -ora, np. babora, mamora, muchora, siatora, chuściora, od: baba, mama, mucha, siatka, chustka; -ón: ślepón, zmarzlón, psión ‘psisko’, kotón ‘kocisko’, koślón ‘ktoś koślawy’;
  • w zdrobnieniach: -uszek, np. kamuszek, kubuszek (ogp. kamyczek, kubeczek); -iszek/-yszek: garnyszek, czubyszek, woryszek (ogp. garnuszek, czubeczek, woreczek), -aszek: robaszek, chłopaszek (ogp. robaczek, chłopaczek).
Dobrze poznane zostało słownictwo gwar kociewskich, szczególnie dzięki 3-tomowemu słownikowi kociewskiemu ks. Bernarda Sychty. Kociewie jest terenem, na którym brak wyraźnej odrębności w zakresie rodzimego słownictwa, stąd też wyrazów specyficznie kociewskich jest niewiele, np. babuś, buś ‘dziadek’, dannik, gałka ‘źrenica’, kijanki ‘paliki osadzone w płozach sań’, klep ‘bijak u cepów’, kraty ‘sztachety’, prędki ‘wczesny’, zarznice, żarznice ‘ospa’. Większość leksyki ma szerszy zasięg, nieograniczony do Kociewia.
Na gwary kociewskie oddziaływał w przeszłości silnie język niemiecki. Germanizmy te mają jednak na ogół zasięg szerszy, wspólny dla całej Polski północnej lub jej części, np. albrat ‘skrzynia do siekania mięsa’, blutka ‘kiełbasa z krwi’, leberka ‘wątrobianka’, muszkibada ‘cukier’, cuk, bana ‘pociąg’, szmaguster ‘zwyczaj bicia rózgami w drugi dzień świąt wielkanocnych’, szychta ‘warstwa snopów’, munia ‘pysk krowy’, falga ‘dzwono u koła’, ryf / ryfa ‘obręcz na kole’, szyca / szycel ‘szczyt wozu’, midwach ‘miejsce nad klepiskiem’, tylwant / tylbant ‘przegroda z desek między sąsiekiem a klepiskiem’. Wpływem niemieckim można objaśniać częste użycie strony biernej, np. już móm wszystko kupione, panna młoda je pożegnana, ón ma ta książka przeczitana = już wszystko kupiłem, pożegnali pannę młodą, przeczytał tę książkę.
Gwary kociewskie ulegają w dużym stopniu wpływom języka ogólnego. Kociewiacy wyzbywają się zwłaszcza cech wyśmiewanych i uświadamianych jako gwarowe, np. szerokiej wymowy grupy eN i nosówki -ę. Pewne cechy gwarowe utrzymują się jednak bardzo dobrze i zostały poświadczone w naszych nagraniach. Modna obecnie tendencja do podkreślania odrębności regionalnych też przyczyniła się do ożywienia gwar kociewskich. Gwary kociewskie jako stosunkowo bliskie językowi ogólnemu ekspandowały na tereny sąsiednie, w Malborskie, Bory Tucholskie, nawet na południowe Kaszuby, niwelując szereg różnic językowych.
Czytaj rozszerzoną wersję artykułu