(Mini-MP3-Player v2.2 (c) Ute Jacobi - unregistered version - Only Free for NonCommercial Website)
Dialekt małopolski - Ziemia biecka
Gwara regionu
Halina Karaś   

Gwara wschodniego Pogórza – części dawnej ziemi bieckiej – to gwara południowomałopolska (zob. Dialekt małopolski). Pogórze jest bardzo zróżnicowane gwarowo. Zgodnie z podziałem dialektu małopolskiego dokonanym przez Stanisława Urbańczyka Pogórze obejmuje duży obszar od wschodniej granicy Śląska przez tereny wokół Oświęcimia, Wadowic po część powiatu jasielskiego na wschodzie, na południu graniczy z Orawą, Podhalem i Spiszem, z terenami połemkowskimi, na północy sięga po linię Bochnia – Tarnów (zob. Mapa. Pogórze wschodnie, czyli dawna ziemia biecka, na mapie dialektu małopolskiego wg Stanisława Urbańczyka). Na obszarze gwar Pogórza została wyodrębniona jego wschodnia część. Od wschodu graniczy z gwarami Pogranicza wschodniego młodszego, tj. z gwarami nowszego pochodzenia powstałymi na

substracie ukraińskim, od północy natomiast sąsiaduje z gwarami Małopolski środkowej. Granicę wschodnią wyznacza
izofona
mazurzenia (zob. Mapa. Granica mazurzenia według Kazimierza Nitscha).
Zgodnie z dwiema podstawowymi cechami dialektu małopolskiego gwarę Pogórza wschodniego charakteryzuje:
  • fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. jag Niymcy , jez lepi ;
  • mazurzenie, np. lepse , przysed , wiecór , blaske , starsy , rózne , ojcyzne = lepsze, przyszedł, wieczór, blaszkę, starszy, różne, ojczyznę;
Samogłoski pochylone zachowały się w gwarze, ale widoczna jest tendencja do silnego ścieśniania samogłosek a, e, rzadziej o, w związku z czym:
  • samogłoski ścieśnione a, e rzadko zachowują się jako odrębne dźwięki pośrednie, najczęściej wymawia się je jak o, y, np. spoliły , szesnoście lot , w krzoki , nagrzoło , godom (= spaliły, szesnaście lat, w krzaki, nagrzało, gadam); rzyka , biydnyk (takik ludzi) , mlyko , syr (= rzeka, biednych, mleko, ser), też e w -ej (jota zanika), co powoduje
    przejście -ej > -i/-y, np. dawni , lepi , jinacy , w naszy wsi , u swoi siostry = lepiej, inaczej, w naszej wsi, u swojej siostry;
  • ścieśnione ó utrzymuje się jako dźwięk pośredni między samogłoską o i u (< dawna samogłoska długa), np. borouwki , wiecour , doum , lisouwki , krouwki = borówki, wieczór, dom, lisówki ‘kurki’, krówki, rzadziej utożsamia się z u.
Wymowa
samogłosek nosowych różni się w niewielkim stopniu od wymowy w języku ogólnym. Gwara Pogórza wschodniego rozróżnia obie samogłoski nosowe, które najczęściej cechuje wymowa ścieśniona, zarówno samogłoski przedniej, np. tympy , mynża = tępy, męża; jak i samogłoski tylnej , np. łunka , wunski , piuntka , dziesiunty = łąka, wąski, piątka, dziesiąty. W
wygłosie ę traci nosowość, ale się nie ścieśnia, np. na całom zime , piyknom sukienecke , takom piosynke , chłodze , samogłoska ą ma natomiast
wymowę rozłożoną i często ścieśnioną jako -om, -um, np. całom jakomś pastom , na toum komune , pod toum kuchnioum , tak sie zwijajóm , naftóm , z gwiazdoum = całą jakąś pastą, na tę komunę, pod tą kuchnią, tak się zwijają, naftą, z gwiazdą.
Inne zjawiska fonetyczne (wymawianiowe) mają typowo małopolski charakter lub też charakteryzują się szerszym, nie tylko małopolskim zasięgiem. Wymienić tu można m.in. takie cechy, jak:
  • przejście wygłosowego -ch > -k, ale tylko w końcówkach fleksyjnych, np. biydnyk takik ludzi , na nieckak , po miastak , na nogak , tyk borówek = biednych takich ludzi, do nich, po miastach, na nogach, tych borówek; wyjątkowo w partykule niech wymawianej jako niek;
  • formy bez przegłosu e > o, np. uniesła , naniesło się , wyniesły , przyniesoum , biedro , mietła , biere , wieze = uniosła, naniosło się, wyniosły, wiosna, biodro, miotła, niosę, biorę, wiozę;
  • labializacja samogłosek u, o, szczególnie w
    nagłosie, np. łodrebine , łopodało , łony , łokna łotwierały , łona łobeszła , łobjął , łucyć , łucho , łulubiony ;
Czy wiesz, że… Ta cecha była często wyśmiewana, por. np. powiedzenie: łodyjdź łobuzie łod młojej łOlyńki.
  • rzadko
    prejotacja samogłosek a, e, i.), np. jinacy , jigła , jiść , janioł , jAdam , jEwa , = inaczej, igła, iść, anioł, Adam, Ewa;
  • wymowa samogłosek o, e przed
    spółgłoskami półotwartymi jako ó, y, np. gónili , kólendnicy , w dómu , ón , kónory , kómora , pómagało się , niezadowolóny , osiym = gonili, kolędnicy, w domu, on, konary, komora, pomagało się, koń, osiem;
  • przejście samogłoski a w grupie –aj w e, czyli -aj > -ej, np. dej , słuchejcie się , godej , czekej , śpiywej , czytej = daj, słuchajcie (się), gadaj, czekaj, śpiewaj, czytaj);
  • e wstawne, np. wiater , meter , liter , kiosek = wiatr, metr, litr, kiosk, także e w formach przyimków i przedrostków w, z, np. we wodzie ze sokiem , ze ziymie , zesed , wesed , zesunòńć , zdziebło = w wodzie z sokiem, zszedł, wszedł, zsunąć, źdźbło;
  • samogłoska o jest w części omawianego regionu (tak w Bugaju) wymawiana bez zmiany barwy, ale niedaleko biegnie granica uprzednionej wymowy samogłoski o jako e;
Czy wiesz, że… Mieszkańcy Bugaja i okolic, którzy nie mieli tej cechy w swoim języku, wyśmiewali się z tych, którzy tak mówili, powtarzając powiedzenie przypisywane „sitnicokoum” i „kwiatonowicokoum” (mieszkańcom Sitnicy i Kwiatonowic): „Błekiem, błekiem, błe średkiem błeto” (= Bokiem, bokiem, bo środkiem błoto).

  • w niektórych wyrazach wymowa spółgłoski s, która ulega podwojeniu, a następnie
    odpodobnieniu i jest wymawiana jako sc, np. błosco , do lasca , lascem = boso, do lasu, lasem;
  • coraz rzadsza wymowa miękkiego ś jako (
    antycypacja miękkości), np. w lejsie , wiejso , zawiejsiuł , Bajsce , Zojsce = w lesie, wiesza, zawiesił, Baśce, Zośce;
  • silne uproszczenia grup spółgłoskowych, m.in. trz, strz wymawianych jako cz, szcz, np. czeba , Czech Króli , czecim , czymała = trzeba, Trzech Króli, trzecim, trzymała.
W morfologii, czyli w odmianie wyrazów i w słowotwórstwie, charakterystyczne są następujące zjawiska o różnym zasięgu (często szerokim, nieograniczonym do Pogórza czy nawet do Małopolski):
  • końcówka -e w
    dopełniaczu lp. rzeczowników żeńskich miękkotematowych na -a, np. ze studnie , do piwnice , ze ziemie = ze studni, do piwnicy, z ziemi;
  • formy
    mianownika lmn. rzeczowników męskich, typu wójcio , policjancio , muzykancio (na wzór bracia, księża);
  • końcówka -ów w
    dopełniaczu l.mn. mnogiej rzeczowników żeńskich, np. pchłów , śprychów , glistów , wszów , myszów ;
  • pomijanie przyrostka -nę- w niektórych formach czasowników, np. w czasie przeszłym i w rozkaźniku, por. ciągła , ciągli , krzykła , krzykli , pragła , pragli , ciąg (por. ogp. ciągnęła, ciągnęli, krzyknęła, krzyknęli, pragnęła, pragnęli, ciągnij);
  • 1. os. lmn. czasu teraźniejszego, typu mogymy , muszymy , piekymy , jadymy , idymy = możemy, musimy, pieczemy, jedziemy, idziemy (
    wyrównanie analogiczne do form tematu 1. os. lp. czasu ter. z twardą spółgłoską);
  • 1 os. lmn. czasu przeszłego, typu jechalimy , robilimy , miałymy , poszłymy , = jechaliśmy, robiliśmy, chodziłyśmy, wołaliśmy;
  • bezokolicznik na -ować zamiast -ywać, np. zapisować , wylatować , wyczytować = zapisywać, wylatywać, wyczytywać;
  • przysłówki i zaimki z przyrostkami -ik, -ok, np. tutok , tamok , hawok , dzisiok , cosik , ktosik , dziesik , jakiesik , któresik , zaimki nieokreślone, typu choćco / chłojco , chłoćkto , chłoćjak , chłoćjaki , chłojdzie , chłoćktóry , chłoćkiedy , oraz liczebniki dwójko, pięciórko (np. dwójko ludzi , byli w pięciórko = dwoje ludzi, byli w pięcioro).
W słownictwie zachowało się sporo wyrazów gwarowych, charakterystycznych często nie tylko dla omawianej gwary, ale szerzej, dla wielu gwar Małopolski, Śląska, czasem też dla Kresów południowych, np. kicka – ‘snopek słomy będący częścią strzechy’, kociuba – pogrzebacz, maśnicka – ‘maselnica, przyrząd do robienia masła’, paciara – ‘potrawa gotowana z mąki razowej polewana skwarkami lub zalewana mlekiem’, ukrop – ‘rodzaj zupy; gorąca woda z miętą maszczona skwarkami, jedzona z ziemniakami’, lisówka – ‘grzyb kurka’, korpiel – ‘brukiew’, prołza ‘soda’, juzyna ‘podwieczorek’, cliwać – ‘łaskotać’, cliwki – ‘łaskotki’, sagan – ‘czajnik’, siuter – ‘żwir’, cybuchy – ‘szczypior’, glancpapier ‘papier ścierny’, grysik – ‘kasza manna’, zajzajer ‘kwas solny’, bratrura (wymowa udźwięczniająca: bradrura) – ‘część pieca kaflowego; piekarnik’, trybulka – ‘szczypiorek’.
Gwara nie jest dobrze zachowana, wszystkie wymienione wyżej cechy gwarowe występują na przemian z realizacjami ogólnopolskimi, także w mowie najstarszych mieszkańców. Najlepiej w wymowie zachowują się samogłoski ścieśnione, także w języku przedstawicieli średniego i – nieco rzadziej – młodego pokolenia. Bardzo wyraźnie kurczy się natomiast zakres mazurzenia, obejmując tylko niektóre wyrazy i formy wyrazowe.