Dialekt małopolski - Lasowiacy | Gwara regionu |
Izabela Stąpor | ||||||||||
Gwara lasowska to gwara ludności zamieszkującej dawne tereny Puszczy Sandomierskiej w widłach Wisły i Sanu (obszary między Małopolską a Mazowszem). Jak podaje S. Matusiak, mieszkańcy okolicznych wsi twierdzili, że ludność zamieszkująca tereny okolic Tarnobrzega "gwarzon po lasosku" (Matusiak 1880). Ze względu na swój przejściowy charakter gwara lasowska uznawana jest w opracowaniach (Stieber, 1938, Wójtowicz, 1966, 19) za gwarę mieszaną, która zawiera zarówno cechy mazowieckie (zob. dialekt mazowiecki), jak i małopolskie (zob. dialekt małopolski). Według Franciszka Kotuli kultura lasowiacka objęła swym zasięgiem dość rzległy teren. Janina Wójtowicz analizując gwarę Lasowiaków badaniem objęła obszar między Wisłą, Wisłoką, Sanem a Wisłokiem. Teren ten autorka podzieliła na cztery główne zespoły gwarowe: I. obszar wschodni, obejmujący tereny między Sanem a Wisłokiem (jego wschodnia granica przebiega od Leżajska po Rzeszów, na zachodzie kończy się na dawnej granicy województwa sandomierskiego, lecz granica ta nie jest wyraźna). Jego cechy gwarowe to: brak mazurzenia (we wschodniej jego części), przejście o długiego w ó, występowanie ł, występowanie l' w grupie l'i, a także półpalatalnego l' w połączeniu z innymi samogłoskami. Do drobniejszych cech należą: uźryć, ponczoXy, łancuX, dżżyń (rdzeń). Warto jednak zaznaczyć, że zachodnia część obszaru wschodniego (pod wpływem osadników, którzy dotarli na te tereny w XVI wieku) mazurzy. II. obszar środkowy Puszczy Sandomierskiej, obejmujący tereny przyległe do Sanu. Cechy charakterystyczne dla tego terenu to: rozszerzona barwa nosówki przedniej, wokaliczna nosowość samogłosek nosowych, przejście grupy eN w aN, występowanie twardego k przed końcówką N lp. (bokam, rogam), brak zmiany barwy samogłoski u występującej przed N, występowanie ścieśnionego e w końcówce -ego, występowanie daej w miejsce daj (w innych wsiach dej), zachowywanie spółgłoski r w wyrazie marszczyć, zmarszczki. III. obszar północny, w widłach Wisły i Sanu (wewnętrznie zróżnicowany, wyraźny pa przejściowy między gwarami sandomierskimi a gwarami środka). Na ten zespół składają się mniejsze ugrupowania gwarowe (cechami różnie realizowanymi są: wymowa nosówek, wymowa ł, wymowa twardego l przed i oraz innymi samogloskami, metateza w grupie źr) : 1. wsie nadsańskie (między Sanem a rzeką Łęg), z cechami zbliżonymi do części środkowej, ale też posiadające cechy , które przenikają z dialektów zza Sanu, 2. wsie nadwiślańskie (między Wisłą a Łęgiem), z cechami gwar sandomierskich (np. brak nosówek), 3. wsie z okolic Grębowa (przyjmujące część cech pierwszej i drugiej grupy). IV. obszar zachodni, umiejscowiony nad Wisłoką. Cechy charakterystyczne dla gwary z tego obszaru to: zachowanie w bezdźwięcznej postaci przedrostka sъ-, występowanie chr- (chrosta), występowanie ou (osiou), brak nosowości przy ę. Z badań S. Matusiaka (1880) i S. Bąka (1926, 1962) wynika, że podstawowe cechy gwary lasowiackiej należy uznać: - WYJĄTKI: wyrazy nowe, których nie było niegdyś w gwarze, wspólne gwarze i polszczyźnie literackiej, np.: szkoły
, starożytne
.
- brak
- przejście ń > j (zob. uszczelinowienie i denazalizacja): błogosławiejstwo
, zakojczyło sie
, łogiej
, pomarajcowe
= błogosławieństwo, zakończyło się, ogień, pomarańczowe. - przejście aN > eN i zjawiska pochodne: grosika nie miałem, ale co miałem zrobić
, ugotoweno
, chodziłem
= grosika nie miałam, ale co miałam zrobić, ugotowana, chodziłam. - przejście dawnego długiego o w dźwięk pośredni labializujący ło: kłot, głora (zjawiska nie poświadczono w zebranym materiale). - wymowa zębowego ł: błogosławiejstwo
, najsławniejsze
, młodej
, ogrongło
= błogosławieństwo, najsławniejsze, młodej, okrągła. - - występowanie twardej
- występowanie w narzędniku liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich -om oraz występowanie w - realizacja
- Ponadto w materiale odnotowano ciekawe cechy: - fleksyjne:
2.słowotwórcze: -
-czasownikom ogólnopolskim z przyrostkiem –ywać odpowiadają najczęściej formy z –ować, np. prześcigować się = prześcigiwać się. -leksykalne Wiele wyrazów zachowanych w gwarze lasowskiej kontynuuje słownictwo staropolskie i jest wspólne dla wielu gwar małopolskich. Większość z nich dotyczy realiów danwego życia i odnosi się do życia domowego, sprzętów i narzędzi, którymi posługiwano się w domu i w pracy na roli, dawnych strojów i obyczajów. Niektóre słowa zachowały się do dzisiaj w mowie ludności żyjącej na tym terenie (por. słownik). |