Ta kraina to kalendarz Pana Boga
w którym zaznaczył ulotność chwili
i odwieczny natury porządek
Łucja Gocek, Cud w Borach
 | ||||
 | ||||
 |
|  | ||
Gwara Borów Tucholskich, czyli gwara tucholska albo inaczej borowiacka, jest zaliczana do szeroko rozumianego dialektu (zespołu dialektalnego) wielkopolskiego (zob. Bory Tucholskie na mapie dialektu wielkopolskiego Stanisława Urbańczyka). Wraz z Krajną i Kociewiem stanowi obszar przejściowy między Wielkopolską i Kaszubami. Jej granice wytyczył na początku XX wieku Kazimierz Nitsch.
| ||||
| ||||
|
| | ||
Bory Tucholskie od północy sąsiadują z Kaszubami, od zachodu z Krajną, od wschodu z Kociewiem i od południowego wschodu z Kujawami (zob. mapa: Gwara tucholska na tle gwar sąsiednich. Opracowano na podstawie: Hanna Popowska-Taborska, Stanowisko dialektu tucholskiego w świetle leksyki, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 9, 1970, s. 143).
Gwara Borów Tucholskich jest typową gwarą przejściową, w której brak zjawisk specyficznie tucholskich, występujących na całym terenie, natomiast krzyżują się tu cechy sąsiednich gwar, tj. wielkopolskich, krajniackich, kociewskich. Niektórzy dialektolodzy w związku z tym stwierdzają, że nie można uznać Borów Tucholskich za odrębną jednostkę gwarową, która jako całość posiadałaby specyficzne cechy językowe różniące ją od innych, zwłaszcza sąsiednich terenów gwarowych. Zwracają też uwagę na fakt, że ani warunki geograficzne, ani osadnicze, administracyjne i kulturowe nie sprzyjały istnieniu jednostki gwarowej w granicach wyznaczanych przez dialektologów.
Dwie podstawowe cechy łączą gwary borowiackie z dialektem wielkopolskim i dialektem mazowieckim, gdyż nie znają one mazurzenia, a zatem rozróżniają (jak wielkopolskie) spółgłoski: s, z, c, dz oraz sz, ż, cz, dż; np. szczerzy
, leśniczeygo
= szczerzej, leśniczego; natomiast cechuje je fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca rozszerzająca się z Mazowsza, np. lożanić i chodził
, morgof ni mosz
= morgów nie masz.
Gwary tucholskie zachowują samogłoski pochylone á i ó, zgodnie z Kaszubami, Kociewiem (bez a pochylonego) i Krajną. Samogłoska pochylona a jako odrębny dźwięk pojawia się rzadko, np. mniaoł
, laot
= miał, lat, najczęściej utożsamia się z o, np. pokoża
, wom
, na biało szmata
, wyglądomy
, dosz
, wymnianszosz
, nazbieromy
, nazywo
, obiod
, godoć
, zocierka
, u nos
, maśloki
= pokażę, wam, na białą (szmatę), wyglądamy, dasz, wymieszasz, nazbieramy, nazywa, obiad, gadać, zacierka, u nas, maślaki.
Samogłoska pochylona e może być wymawiana jako dźwięk pośredni między e i y, tj. jako ey, albo bliski y, np. dzieywki
, chleyb
, tyż
, śleydź
, torybka
, natrzyć
, czyrwca
, zygar
= dziewki, chleb, też, śledź, torebka, natrzeć, czerwca, zegar.
Pojawiają się też rzadko przykłady powszechnej kiedyś (wspólnej z Wielkoplską) wymowy pochylonego a jako ał, np. zobałczysz
, serwałtka
, działd
, pałcierz
, małsz
, = zobaczysz, serwatka, dziad, pacierz, masz (zob. Dyftongiczna wymowa samogłosek), wypieranej na skutek wpływów gwar kociewskich.
Ogólnie wymowa nosówek na obszarze Borów Tucholskich jest niejednolita. Głoska ę jest wymawiana najczęściej szeroko, jako a nosowe (an), np. gansi
, wystampu
, bandzim
, najczanściej
, najwiancy
, pokrancone
, cianżkie
, mianty
, zaciągnianty
, ksiandzu
, na msza świanta
, piankna
, do smantka
= gęsi, występu, będziemy, najczęściej, najwięcej, pokręcone, ciężkie, mięty, zaciągnięty, księdzu, na mszę świętą, piękna, do smętka. Na końcu wyrazu to a nosowe traci nosowość, stąd a, np.: zrobia
, banda
, mówia
, przez granica
, sie nie łożania
= zrobię, będę, gościnę, muszę, przez granicę, się nie ożenię. Można też coraz częściej usłyszeć wymowę ę taką jak w polszczyźnie ogólnej lub zwężoną, np. pyndów
, wiync
= pędów, więc.
Szeroką wymowę ma również samogłoska e, znajdująca się przed m, m’, n, ń, np. kiszanie
, przedstawianie
, starodownamu
, po naszamu
, lożanić
, powiam
, kamiannego
, bochanki
, cianko
, do gansi paszanio
, jesiani
, sosanki
, jedyn dziań
, siedam
, ciamnego
, każdy dziań
= kiszenie, przedstawienie, starodawnemu, po naszemu, ożenić, powiem, kamiennego, bochenki, cienko, do gęsi pasienia, jesieni, sosenki, jeden, siedem, ciemnego, każdy dzień. Rzadziej takie e wymawia się jako o lub ze ścieśnieniem jako y, np. żom
, grzebiyń
, tym
szurym
= żem, grzebień, szurem, tj. chłopcem.
Samogłoska tylna ą najczęściej w śródgłosie jest wymawiana jak w języku ogólnym, czasem ze ścieśnieniem, np. tysiunc
, nadciungneli
, kunty
= tysiąc, nadciągnęli, kąty; w wygłosie natomiast często ulega odnosowieniu do o, np. mówio
, pomogo
, koso (kosić)
, z cebulo
, była panno
, narzekajo
, nie wiedzo
= mówią, pomogą, kosą, z cebulą, była panną, narzekają, nie wiedzą.
Wtórną nosowość odnotowano w wyrazie wymnianszosz
, janziorze
, janzioro
, jęziorów
= wymieszasz, jeziorze, jezioro, jezior.
Północnopolskie są formy czasowników bez kontrakcji, np. nie przystojało
, stojeli
= nie przystało, stali oraz wymowa y jako i lub jako dźwięku pośredniego między i oraz y, który nie miękczy poprzedzającej spółgłoski, np. mnieli m∙i wigilio
, wsz∙istko
, mój s·in
, ryiba
, robiyli
= mieli my, wszystko, mój syn, ryba, robili.
Inne zjawiska z zakresu wymowy samogłosek o szerszym gwarowym zasięgu to m.in.:
- labializacja, np. łożenili sie , łożanisz sie , łobiecała , łobsiejesz , łobsiano , łoleju , łu nos = ożenili się, ożenisz się, obiecała, obsiejesz, obsiano, oleju, u nas.
- przejście wygłosowego -ej do -i/-y na końcu wyrazu, np. ty (granicy) , letni (wody) , późni , inaczy , szczerzy = tej, letniej, później, inaczej, szczerzej.
- brak przegłosu e > o w takich przykładach, jak: przyniesła , (niech sie młode) bierzo = przyniosła, biorą.
Charakterystyczne dla spółgłosek jest:
- asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, przede wszystkim m’ jako mń, np. mnieli , mniała , samni , łamno = mieli, miała, sani, łamią. Z tym wiąże się stwardnienie miękkiego m’ w końcówce -ami, np. nogamy , rękamy = nogami, rękami;
- twarda wymowa k’, g’ jako k, g, np. kedyś , cukerków , półzgęte , (z takim) meszkam = kiedyś, cukierków, półzgięte, meszkiem,
- miękka wymowa ch w połączeniu chy, np. dziewuchi , suchi = dziewuchy, suchy.
Fleksja i składnia
Szeroka wymowa samogłoski nosowej ę i jej odnosowienie w wygłosie powoduje w odmianie:
- zrównanie biernika liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich zakończonych na -a z mianownikiem, np. ta cukrówa (się szatkowało) , (się parzyło) zbożowa kawa , przez szyjka , my deptali to kapusta , = tę cukrówę, tj. buraki cukrowe (się szatkowało), (parzyło się) zbożową kawę, przez szyjkę (zob.Biernik liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich);
- powstanie końcówki -a w 1. os. lp. czasu teraźniejszego i przyszłego prostego, np. musza , pochodza , nie moga , patrza , opisza , póda = muszę, pochodzę, nie mogę, patrzę, opiszę, chcę, pójdę (zob. {tt88|}Formy 1. os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego{/tt}).
Podobnie jak prawie we wszystkich gwarach końcówka -ów występuje w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników niezależnie od rodzaju: drożdżówków
, gruszków
, śliwków
, świniów
, kozów
= drożdżówek, gruszek, śliwek, świń, kóz.
W odmianie czasowników typowe są m.in.:
- formy 1. os. liczby mnogiej czasu teraźniejszego, przyszłego prostego i przeszłego z końcówką -m, np. idziem , będziem , pójdziem , skoczym = idziemy, będziemy, pójdziemy, skoczymy; robilim , pieklim , nazbieralim , przecięlim = robiliśmy, piekliśmy, nazbieraliśmy, przecięliśmy; a obok nich pojawiają się równie częstoanalityczne formy czasu przeszłego z zaimkiem osobowym, np. my to mieli , my siekli , my deptali , my to pokazywali = myśmy to mieli, myśmy siekli, myśmy deptali, myśmy to pokazywali;
- formy czasu przeszłego wzmocnione partykułą że, por. jak żom zaparzyła , żem stojeli , jo była wdowa żom mniała , ja żo mu powiedziała = jak (za)parzyłam, chciałam się, byłam wdową miałam, ja mu powiedziałam;
- formy dualne na oznaczenie liczby mnogiej z końcówką -ta w 2. os. lmn. czasu teraźniejszego, np. wieta , widzita = wiecie, widzicie, w 2. os. lmn. czasu przeszłego, np. żeśta przyjechali = przyjechaliście (żeście przyjechali), w 2. os. lmn. trybu rozkazującego, np. powiedzta , suchejta , czekejta , pódźta , wyobraźta (sobie) = powiedzcie, idźcie, pójdźcie, słuchajcie, wyobraźcie (sobie), w 2. os. lmn. trybu przypuszczającego, np. co byśta jeszcze chcieli = co byście jeszcze chcieli;
- bezokolicznik na -ić zamiast -eć, np. powiedzić , natrzyć , siedzić , wiedzić = powiedzieć, natrzeć, siedzieć, wiedzieć.
Podobnie jak w wielu gwarach północnopolskich formy czasu przeszłego na -li łączą się z rzeczownikami niemęskoosobowymi (też takimi przymiotnikami i zaimkami przymiotnymi), np. wszystkie kawalery sie łożenili
, chcieli dziołchy
, dzieci no jadli
, byli owoce
, te mądre żarli
= wszyscy kawalerowie się ożenili, chciały dziewczyny, dzieci jadły, były owoce, ci mądrzy żarli. Poświadczona została typowa dla gwar północnopolskich konstrukcja z liczebnikiem dwa w połączeniu z rzeczownikami niemęskimi, np. dwa (dychtych) szkapy = dwie szkapy {L Odmiana liczebnika dwa.mp3{/mmp3}.
Słownictwo i słowotwórstwo
Z badań dialektologicznych wynika, że gwara Borów Tucholskich pod względem słowotwórstwa jest bliższa gwarze krajniackiej niż kociewskiej. Częste są tu wyrazy z przyrostkiem -awa obocznie do -ówa, np. cukrówa, brodawa // brodówa (ogólnopolskie na -awka // -ówka), zdrobnienia na -aszek, -uszek, -iszek // -yszek, np. robałszek, kamuszek // kamyszek, stołyszek, bochanuszek = robaczek, kamyczek, stołeczek, bocheneczek; przymiotniki na -aty, np. bebeszaty.
Słownictwo często o szerszym zasięgu nieograniczonym do Borów Tucholskich, to, np. brzad ‘suszone owoce’, bulwy ‘ziemniaki’, czarne łebki ‘podgrzybki’, dziesiątka ‘drugie śniadanie’, flyndze ‘placki ziemniaczane’, gbur ‘zamożny chłop, gospodarz’, gzub ‘dziecko, malec’, kartofle dukane ‘tłuczone ziemniaki’, kartofelzupa ‘kartoflanka’, klafciarz ‘robotnik leśny’, klumpy ‘drewniane buty, chodaki’, kuch ‘placek drożdżowy’, kurzejki ‘kurki (grzyby)’, młodzie ‘drożdże’, znajdor ‘bękart’, dziołcha ‘dziewczyna’, tutka ‘torebka papierowa’, gapa ‘wrona’, szpek ‘słonina’, maltych ‘obiad’, szur, knap ‘starszy chłopiec’. Słownictwo borowiackie ma sporo wyrazów wspólnych z Wielkopolską, Krajną, Kociewiem, zarówno rodzimych, archaicznych, np. brzad, sklep ‘piwnica’, jak i pożyczek niemieckich, np. maltych, szur, knap, kartofelzupa.
Gwara borowiacka ulega silnym wpływom nie tylko języka ogólnopolskiego, ale także gwary kociewskiej, bardzo ekspansywnej, odczuwanej jako bliska polszczyźnie ogólnej. Jest obecnie utrwalana i szerzona dzięki licznym zespołom ludowym i imprezom folklorystycznym organizowanym przez Borowiackie Towarzystwo Kulturalne.