Gwara ziemi lubawskiej zaliczana jest do szeroko rozumianego dialektu mazowieckiego. Razem z gwarami malborskimi i grudziądzkimi należy do grupy nowszych dialektów mieszanych powstałych już w czasach historycznych, w wyniku ekspansji w XIII i XIV w. ludności etnicznie polskiej z ziemi chełmińskiej i z części Mazowsza na tereny zamieszkałe dawniej przez Prusów. Gwara lubawska obejmuje obszar, który wówczas zajęli polscy osadnicy, narzucając swój język ludności pruskiej: od Lidzbarka Welskiego, Nowego Miasta Lubawskiego, aż po Lubawę i okolice. Większość cech tej gwary jest zatem typowo mazowieckich, lecz znaczny jest też wpływ sąsiednich gwar warmińsko-ostródzkich, gwary malborskiej, kociewskiej, a za jej pośrednictwem również kaszubskiej.

Zgodnie z podstawowymi cechami dialektu mazowieckiego w gwarze lubawskiej występuje:

- fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca np. nawós nie jes zdrowy , Tak gdziesz’ niecało (godzine – dwa trzeba robicz’) ;

- pokrewne mazurzeniu jabłonkowanie (inaczej sziakanie), tzn. zmieszanie szeregu spółgłoskowego: sz, ż, cz, dż oraz ś, ź, ć, dź, a w efekcie spłynięcie się w sz’, ż’, cz’, dż’, np. póż’nij , dwanaszczie , muszielim , chodżi , usz’i , żiemniaki , zarosz’la = później, dwanaście, musieliśmy, chodzi, uszy, ziemniaki, zarośla.

Niekiedy można spotkać się również z mazurzeniem, co – ze względu na to, że nie jest to typowa cecha tej gwary – należałoby uznać najprawdopodobniej za wpływ mazurzących gwar mazowieckich, np. niesmacne , misecka , włonco , cowiek = niesmaczne, miseczka, włączą, człowiek.

Również cechą nietypową tej gwary, a zauważalną wśród niektórych mieszkańców ziemi lubawskiej jest stwardnienie ś, ź, ć, dź, np. rozrobic , pienc = rozrobić, pięć. Możliwe, że ta kaszubska cecha przedostała się do gwary lubawskiej za pośrednictwem wymowy kociewskiej.

Samogłoski pochylone e i o zachowały się w dużym stopniu zwłaszcza przed spółgłoskami półotwartymi oraz przed szczelinowymi.

- samogłoska pochylona e realizowane jest w zależności od kontekstu jako: e^y, y lub i: pote^ym , wynglym , wiencyj , dłuży , chrupi = potem, pięć, węglem, więcej, dłużej, chrupie. Pochylone e występuje też w grupie r > ir > er : syr , piróżki = ser, pierożki;

- samogłoska pochylona o wymawiana jest jako o^u, u: w do^umu , w dumu , ko^umbajny , słóma = w domu, kombajny, słoma.

- Na miejscu a pochylonego (z nielicznymi wyjątkami: pukom = pukam, ma^om = mam) występuje a jasne.

W wymowie samogłosek nosowych typowy dla gwary lubawskiej jest zanik nosowości samogłoski tylnej ą w wygłosie: majo , remontujo , śpiewajo = mają, remontują, śpiewają.

W śródgłosie natomiast przed spółgłoskami zwartymi dominuje asynchroniczna wymowa samogłosek nosowych, której towarzyszy zwężenie.

- ą- > -uN-, -oN-: ło^unka , Pruntnicy , pińdziesiunt = łąka, Prątnicy, pięćdziesiąt;

- ę- > -y-, -yN-, -iŃ- : pynk , pińć = pęk, pięć;

Przed spółgłoskami szczelinowymi albo dochodzi do zaniku nosowości, np. sz’uszade^ym , Łużyna , mieska = sąsiadem, Łążyna, mięska, albo – co zdarza się rzadko – samogłoski nosowe są realizowane asynchronicznie, np. wio^unzać = wiązać. Wymowa synchroniczna w tej pozycji jest niezwykle rzadka, por. czyⁿsto = często.

Czy wiesz, że...
Po 1945 roku funkcjonowała nazwa wsi Mątowo (gm. Grodziczno). Dopiero na mocy zarządzenia z 11 XII 1996 r. ustalono pisownię zgodną z lokalną wymową: Montowo.
(Andrzej Korecki, Z dziejów Gminy Grodziczno, Pelplin 2003, s. 161).

Inną charakterystyczną cechą wymowy lubawskiej jest:

- zatarcie różnicy artykulacyjnej między i oraz y, np. w warz’iwo , grzibów , kulym , drugym = warzywo, grzybów, kuliśmy, drugim;

- twarda wymowa spółgłosek miękkich lub funkcjonalnie miękkich: k’, g’, l’, l: kerownice , robil·i , zamie^ynilym , mal·iny , kedysz’ , uboge = kierownicę, robili, zamieniliśmy, maliny, kiedyś, ubogie;

- podwojenie n: drewianne , wełnianny = drzewiany (drewniany), wełniany;

- asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, np. wjara, pjasek, bjałi, mjasto, ale też mniasto, mnięso. Związane z tym jest też stwardnienie w w grupie po ś, ź, ć, dź: szwynia, oraz miękkiego m’ w końcówce -ami: nogamy.

W morfologii gwary lubawskiej występują cechy mazowieckie:

- wyparcie przyrostka -ę w nazwach istot młodych przez -ak: kurczak, prosiak, cielak;

- stosowanie archaicznej formy 1. os. lm. czasu teraźniejszego i prostego przeszłego i przyszłego z końcówką -m, por. robilim , gotowalim = robiliśmy, gotowaliśmy;

- zanik kategorii rodzaju w formach czasowników liczby mnogiej – w gwarze lubawskiej doszło do zastąpienia form niemęskoosobowych przez męskoosobowe. Wyrazem tego jest upowszechnienie form czasowników na -li: aż mu usz’i odpadli = aż mu uszy odpadły. W związku z tym powszechna jest też końcówka -ów w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników: obreńczów , zabawów , zimów , byle tych potrawow było ;

- w odmianie liczebnika dwa następuje zastąpienie nijakiej i żeńskiej formy dwie przez formę męską dwa, np. Tak gdziesz’ niecało godzine – dwa trzeba robicz’ ;

- pozostałości liczby podwójnej usłyszeć można w rozkaźnikach: jedzta ; sporadycznie występują też i inne przykłady liczby podwójnej, np. w 2. os czasu teraźniejszego mawa = macie, 1. os. czasu teraźniejszego zagrawa = zagramy;

- brak sufiksu -nę- w formach czasu przeszłego, np. umkła .

Nie poświadczone zostały natomiast w naszych nagraniach cechy opisywane w literaturze przedmiotu, takie jak:

- brak zaniku interwokalicznego j i kontrakcji w a: bojać się, stojać;

- brak sufiksu -ow-, -yw- w gwarowych odpowiednikach zajmować, kupować, zlatywać: kupać, wyjmać, wylatać;

- zmieszanie czasowników koniugacji na -eć/-ić w bezokoliczniku i uogólnienie -ić, np. siedzić, leżyć .

- przejście -ar- > -er-: umer, podert·i.

W zakresie składni charakterystyczne dla języka regionu lubawskiego są:

- różnice w użyciu przyimków: bez – poszerzony zakres użycia, np. s’trzelił mu bez łeb , bez całe lato = strzelił mu przez łeb, przez całe lato;

- wskaźniki zespolenia zdań współrzędnie i podrzędnie złożonych, m. in. jeno, eno, no; abo; jak; co, np. Bo tu kedysz muszał być te^yż koszciół, eno że musziała przyść jaka zagłada .

W słownictwie tego regionu, w wyniku historycznych uwarunkowań, występuje sporo słów pochodzenia niemieckiego, np.

stuf = blaszany kubek o pojemności 1 litra;

kuch = placek drożdżowy;

faryna = cukier;

sztyga = rząd snopków (por. szczygi );

kartofle = ziemniaki.

Charakterystyczne są również przysłówki: tamoj , tera , zara oraz jo – występujące w północnej części Polski.

Powiedzonka:

Jak je ogiń, to studnie kopio = ‘zbyt późno zabrać się do pracy’.

Gwara zachowana jest głównie w warstwie fonetycznej, choć w mowie starszego i średniego pokolenia zauważyć można sporo pozostałości leksykalnych. Stosunek do gwary u większości użytkowników jest obojętny – mają przekonanie, że ich język nie różni się od mowy mieszkańców okolicy. Próbą podtrzymania jej jako ważnego elementu folkloru regionu są teksty Bernarda Jacka Standary z Lubawy, autora cyklu: Gawędy Klimka z Dybzaka w Głosie lubawskim, pisane gwara lubawską.