Dialekt wielkopolski - Krajna
Gwara regionu
Irena Harasimowicz   
Obszar formowania się gwary krajeńskiej można by wyznaczyć schematyczną linią: Złotów – Piła – Nakło – Bydgoszcz – Kamień Krajeński (zob. mapa Schematyczny podział dialektów polskich wg S. Urbańczyka). Decydujące o odrębności tej gwary innowacje językowe wytworzyły się na obszarze dawnej krainy historycznej Krajny, która od północy graniczy z Kaszubami, od wschodu z Borami Tucholskimi, a od południa z Pałukami.
Zgodnie z cechami dialektu wielkopolskiego gwarę Krajny charakteryzuje:
  • brak mazurzenia;
  • na południu Krajny
    udźwięczniająca fonetyka miedzywyrazowa już jest już wyisłany wóz jidziej;
  • zachowanie dźwięczności w po bezdźwięcznych w związku z dłuższym utrzymywaniem się na tych terenach dwuwargowego w swojej chwyitał świciło szwager wszysko;
  • pomieszanie nagłosowego wo- z ło- ( ło- ) łoda łojna łosk wokno owies;
  • wyodrębnienie się joty przed spółgłoską palatalną wyjślesz;
  • podwyższenie i zbliżenie artykulacyjne y do i wywołane wydatniejszym spłaszczeniem warg myi myiśleli nieżyiwo koryitarzyik kwiatamyi winiós;
  • brak zwarcia przy artykulacji dz i przejście dz w z zbanek zban;
  • na południe od Złotowa brak stwardnienie l także przed i względnie jego kontynuantami: lis lipa zanieśli;
  • dyftongizacja y po stwardniałych sz ż rz cz c dz czyjstyj leżyj żyto, na południowo - zachodnich obrzeżach Krajny dyftongizacja y ryjba złyj dyjm;
  • zwężenie – o w końcówce gen. sg. n., n. –ego: tegło dobryło;
  • w końcówkach i przyrostkach zachowanie historycznej opozycji –ew po miękkich -ow po twardych, np. chłopakowi koniewi;
Inne zjawiska fonetyczne (wymawianiowe) charakteryzują się szerszym, nie tylko wielkopolskim zasięgiem. Wymienić tu można m.in. takie cechy, jak:
  • Rozwój prasłowiańskiego przedniego zaokrąglonego *y w i dim sim riba (północno – wschodnia część Krajny);
  • zachowanie grup śr źr lub ich ściągnięcie do sz ż środa szoda źrebie żebie;
  • osłabienie artykulacji ł kończącego śródwyrazową grupę spółgłoskową oraz redukcja ł głowa płuk kódka;
  • rozłożenie
    wargowych miękkich na grupy spółgłoskowe mjasto pjasek wjara zroubjone;
  • spłynięcie się grup rs rrz rz rrz w rz dzierzak dzierzawa;
  • dysymilatywne zastępowanie w z przez we ze, mające na celu oddzielenie przyimka/przedrostka od spółgłosek rozpoczynających następny wyraz / morfem we wodzie, ze sadem;
  • w okolicach Sępolna cofnięcie artykulacji i do u w pozycji przed następną spółgłoską półotwartą puła suła;
  • przejście nagłosowego ra- w re- redło remie reno;
  • przesunięcie ku przodowi a przed tautosylabicznym j w zakończeniu form rozkaźnika dej czekaj śpiewej słuchej;
  • przesuniecie ku przodowi i zwężenie artykulacji a przed spółgłoskami nosowymi kolaeno siaeno taem taen (w okolicach Sępolno – Wyrzysk – Inowrocław);
  • dyftongizacja pochylonego a traołwa graołt czaołrnyj ptaołk ptaołk;
  • dyftongizacja pochylonego ao przed spółgłoskami nosowymi sam gadam zamek;
  • w zachodniej części Krajny zwężenie pochylonego e, powodujące jego przejście w y zarówno po twardych, jak i miękkich rzyka brzyk śn'yk b'yda; wschodnią Krajnę charakteryzuje
    ścieśnione e utrzymuje się jako dźwięk pośredni między samogłoską e i i (< dawna samogłoska długa), np. rzeika brzeik śnieiyk bieiyda, rzadziej utożsamia się z y po twardej spółgłosce, po miękkiej do i , np. brzyk rzyka bida śnik;
  • dyftongizacja u kułra brzułch;
  • zwężenie i
    dyftongizacja o ołkoł kołza broyna woysz;
Wymowa
samogłosek nosowych różni się od wymowy w języku ogólnym. Gwara Krajny rozróżnia obie samogłoski nosowe, które najczęściej cechuje wymowa ścieśniona, zarówno samogłoski przedniej, np. cinszko, pinta, czynsto mynża rynka zinć = ciężko, pięta, często, męża, ręka, zięć, jak i samogłoski tylnej –ą-,, np. wunski, piuntki, zump = wąski, piątki, ząb. Zachód Krajny cechuje zanik nosowości przed spółgłoskami szczelinowymi, rzadziej zastąpienie skłonnej do zaniku nosowości przez j, np. gyjsty wjujzać= gęsty, wiązać. W
wygłosie ę traci nosowość na południu Krajny, np. widze, robie, chłodze, natomiast na północ od Złotowa następuje utrzymywanie nosowości idąe po wodąe siąe . Samogłoska -ą na południu Krajny ma
wymowę rozłożoną i często ścieśnioną jako -oum, -um, np. idoum całoum drogum = idą, całą, drogą, północną część Krajny cechuje utrzymywanie nosowości, synchroniczna wymowa ą jako ąu , np., czarnąu teściowąu niemieckąu.
W morfologii charakterystyczne są następujące zjawiska o różnym zasięgu (często szerokim, nieograniczonym do Krajny czy nawet do Wielkopolski):
  • przykłady usuwania ruchomego e w bezkońcówkowych formach rzeczowników z przyrostkami –ek, -ec, np. krawc snopk starc= krawiec, snopek, starzec;
  • przyrostek rzeczownikowy –yszek, -yszko, -yszka, np. garnyszek kamyszek słonyszko;
  • w części wschodniej Krajny zastępowanie sufiksu bezokolicznika – przez – , np. leżyć siedzić widzić;
  • historyczna postać przedrostka stopnia najwyższego przymiotników i przysłówków, np. nalepiej najlepszy;
  • dualna końcówka w instr. pl. rzeczownika ręka: rencoma rencami renkoma;
  • końcówka -e w
    dopełniaczu lp. rzeczowników żeńskich miękkotematowych na -a, np. ze studnie, do piwnice, ze ziemie = ze studni, do piwnicy, z ziemi;
  • zastąpienie nijakiej oraz żeńskiej formy nom., acc. dual przez formą męską dwa: dwa krowi dwa kozi, dwa kuri;
  • północny obszar Krajny cechuje zanik odmiany liczebników głównych (5-10): ot sześ lat, ma pienć synów;
  • formy z rozszerzonym rdzeniem o spółgłoskę kończącą dawne prefiksy, np. dońde wyńde przeńde = dojdę wyjdę przejdę;
  • usuniecie przyrostka –uję, -ować, -ywać w formach czasowników wielokrotnych, np., kupać, zdejmać, znajdać = kupować, zdejmować, znajdywać;
  • kontaminacja dawnej końcówki 1. dual. -wa i –my 1.pl w formach 1.pl. imperat.: nieśma weśma zanieśmy= nieśmy, weśmy, zanieśmy.
W słownictwie zachowało się sporo wyrazów gwarowych, np. balbierz - fryzjer, bakalarz – „nauczyciel”, szruber – „ostra szczotka do czyszczenia”, glazejki – „skórzane rękawiczki”, leberka – „wątrobianka”, płudry – „spodnie”, nudle -„makaron”, flyndze – „placki ziemniaczane” ,mojska – „zupa mleczna”, zakietować – „zamknąć”.
Gwara jest dobrze zachowana, najlepiej w mowie średniego i starszego pokolenia. Konsekwentnie w wymowie zachowują się samogłoski ścieśnione, podwyższenie i zbliżenie artykulacyjne y do i wywołane wydatniejszym spłaszczeniem warg oraz zachowanie dźwięczności w po bezdźwięcznych w związku z dłuższym utrzymywaniem się na tych terenach dwuwargowego w.