|
Obszar formowania się gwary krajeńskiej można by wyznaczyć schematyczną linią: Złotów – Piła – Nakło – Bydgoszcz – Kamień Krajeński (zob. mapa Schematyczny podział dialektów polskich wg S. Urbańczyka). Decydujące o odrębności tej gwary innowacje językowe wytworzyły się na obszarze dawnej krainy historycznej Krajny, która od północy graniczy z Kaszubami, od wschodu z Borami Tucholskimi, a od południa z Pałukami. Zgodnie z cechami dialektu wielkopolskiego gwarę Krajny charakteryzuje: brak mazurzenia; -
zachowanie dźwięczności w po bezdźwięcznych w związku z dłuższym utrzymywaniem się na tych terenach dwuwargowego w swojej chwyitał świciło szwager wszysko; pomieszanie nagłosowego wo- z ło- ( ło- ) łoda łojna łosk wokno owies; wyodrębnienie się joty przed spółgłoską palatalną wyjślesz; podwyższenie i zbliżenie artykulacyjne y do i wywołane wydatniejszym spłaszczeniem warg myi myiśleli nieżyiwo koryitarzyik kwiatamyi winiós; brak zwarcia przy artykulacji dz i przejście dz w z zbanek zban; na południe od Złotowa brak stwardnienie l także przed i względnie jego kontynuantami: lis lipa zanieśli; dyftongizacja y po stwardniałych sz ż rz cz c dz czyjstyj leżyj żyto, na południowo - zachodnich obrzeżach Krajny dyftongizacja y ryjba złyj dyjm; zwężenie – o w końcówce gen. sg. n., n. –ego: tegło dobryło; w końcówkach i przyrostkach zachowanie historycznej opozycji –ew po miękkich -ow po twardych, np. chłopakowi koniewi;
Inne zjawiska fonetyczne (wymawianiowe) charakteryzują się szerszym, nie tylko wielkopolskim zasięgiem. Wymienić tu można m.in. takie cechy, jak: Rozwój prasłowiańskiego przedniego zaokrąglonego *y w i dim sim riba (północno – wschodnia część Krajny); zachowanie grup śr źr lub ich ściągnięcie do sz ż środa szoda źrebie żebie; osłabienie artykulacji ł kończącego śródwyrazową grupę spółgłoskową oraz redukcja ł głowa płuk kódka;
-
spłynięcie się grup rs rrz rz rrz w rz dzierzak dzierzawa; dysymilatywne zastępowanie w z przez we ze, mające na celu oddzielenie przyimka/przedrostka od spółgłosek rozpoczynających następny wyraz / morfem we wodzie, ze sadem; w okolicach Sępolna cofnięcie artykulacji i do u w pozycji przed następną spółgłoską półotwartą puła suła; przejście nagłosowego ra- w re- redło remie reno; przesunięcie ku przodowi a przed tautosylabicznym j w zakończeniu form rozkaźnika dej czekaj śpiewej słuchej; przesuniecie ku przodowi i zwężenie artykulacji a przed spółgłoskami nosowymi kolaeno siaeno taem taen (w okolicach Sępolno – Wyrzysk – Inowrocław); dyftongizacja pochylonego a traołwa graołt czaołrnyj ptaołk ptaołk; dyftongizacja pochylonego ao przed spółgłoskami nosowymi saołm gaołdaołm zaołmek; w zachodniej części Krajny zwężenie pochylonego e, powodujące jego przejście w y zarówno po twardych, jak i miękkich rzyka brzyk śn'yk b'yda; wschodnią Krajnę charakteryzuje ścieśnione e utrzymuje się jako dźwięk pośredni między samogłoską e i i (< dawna samogłoska długa), np. rzeika brzeik śnieiyk bieiyda, rzadziej utożsamia się z y po twardej spółgłosce, po miękkiej do i , np. brzyk rzyka bida śnik; -
-
Wymowa samogłosek nosowych różni się od wymowy w języku ogólnym. Gwara Krajny rozróżnia obie samogłoski nosowe, które najczęściej cechuje wymowa ścieśniona, zarówno samogłoski przedniej, np. cinszko, pinta, czynsto mynża rynka zinć = ciężko, pięta, często, męża, ręka, zięć, jak i samogłoski tylnej –ą-, -ą, np. wunski, piuntki, zump = wąski, piątki, ząb. Zachód Krajny cechuje zanik nosowości przed spółgłoskami szczelinowymi, rzadziej zastąpienie skłonnej do zaniku nosowości przez j, np. gyjsty wjujzać= gęsty, wiązać. W wygłosie ę traci nosowość na południu Krajny, np. widze, robie, chłodze, natomiast na północ od Złotowa następuje utrzymywanie nosowości idąe po wodąe sią e . Samogłoska - ą na południu Krajny ma wymowę rozłożoną i często ścieśnioną jako -oum, -um, np. idoum całoum drogum = idą, całą, drogą, północną część Krajny cechuje utrzymywanie nosowości, synchroniczna wymowa ą jako ąu , np., czarnąu teściowąu niemieckąu. W morfologii charakterystyczne są następujące zjawiska o różnym zasięgu (często szerokim, nieograniczonym do Krajny czy nawet do Wielkopolski): przykłady usuwania ruchomego e w bezkońcówkowych formach rzeczowników z przyrostkami –ek, -ec, np. krawc snopk starc= krawiec, snopek, starzec; przyrostek rzeczownikowy –yszek, -yszko, -yszka, np. garnyszek kamyszek słonyszko; w części wschodniej Krajny zastępowanie sufiksu bezokolicznika –eć przez – ić, np. leżyć siedzić widzić; historyczna postać przedrostka stopnia najwyższego przymiotników i przysłówków, np. nalepiej najlepszy; dualna końcówka w instr. pl. rzeczownika ręka: rencoma rencami renkoma; -
zastąpienie nijakiej oraz żeńskiej formy nom., acc. dual przez formą męską dwa: dwa krowi dwa kozi, dwa kuri; północny obszar Krajny cechuje zanik odmiany liczebników głównych (5-10): ot sześ lat, ma pienć synów; formy z rozszerzonym rdzeniem o spółgłoskę kończącą dawne prefiksy, np. dońde wyńde przeńde = dojdę wyjdę przejdę; usuniecie przyrostka –uję, -ować, -ywać w formach czasowników wielokrotnych, np., kupać, zdejmać, znajdać = kupować, zdejmować, znajdywać; kontaminacja dawnej końcówki 1. dual. -wa i –my 1.pl w formach 1.pl. imperat.: nieśma weśma zanieśmy= nieśmy, weśmy, zanieśmy.
W słownictwie zachowało się sporo wyrazów gwarowych, np. balbierz - fryzjer, bakalarz – „nauczyciel”, szruber – „ostra szczotka do czyszczenia”, glazejki – „skórzane rękawiczki”, leberka – „wątrobianka”, płudry – „spodnie”, nudle -„makaron”, flyndze – „placki ziemniaczane” ,mojska – „zupa mleczna”, zakietować – „zamknąć”. Gwara jest dobrze zachowana, najlepiej w mowie średniego i starszego pokolenia. Konsekwentnie w wymowie zachowują się samogłoski ścieśnione, podwyższenie i zbliżenie artykulacyjne y do i wywołane wydatniejszym spłaszczeniem warg oraz zachowanie dźwięczności w po bezdźwięcznych w związku z dłuższym utrzymywaniem się na tych terenach dwuwargowego w.
|