Gwara Dąbrówki Wielkopolskiej reprezentuje zachodnią rubież polskiego zwartego obszaru językowego; jest to tym samym najbardziej na zachód wysunięta gwara dialektu wielkopolskiego. Z racji swego położenia była dosyć często przedmiotem obserwacji lingwistycznych. W latach 1951-1953 gwarę te na płytach utrwalał Zenon Sobierajski (nagranie z tego okresu jest tu zaprezentowane), który część tych materiałów zamieścił w Tekstach gwarowych z zachodniej Wielkopolski (Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985, s.86-104). Gwarę tę opisała Monika Gruchmanowa w pracy Gwary Kramsk, Podmiokli i Dąbrówki w województwie zielonogórskim (Zielona Góra 1969). Gwara Dąbrówki Wielkopolskiej jest zaprezentowana na mapach Atlasu języka i kultury ludowej Wielkopolski (t. I-XI) jako punkt nr 45, z materiałów tam zaprezentowanych jednoznacznie wynika, że nie jest to gwara o charakterze przejściowym ani mieszanym. Mimo wielowiekowego oddziaływania administracji niemieckiej (nawet w okresie między wojennym wieś była poza granicami Polski) gwara polska zachowała się w bardzo dobrym stanie. Liczne germanizmy – zwłaszcza w języku najstarszych mieszkańców – pojawiają się głównie w opowieściach dotyczących czasów młodości. W gwarze Dąbrówki Wielkopolskiej zachowały się – podobnie jak w sąsiednich gwarach Wielkopolski zachodniej – niektóre archaizmy, np. nieściągnięte formy typu graje, znaje.

Typowe cechy dialektalne gwary Dąbrówki Wielkopolskiej:

a) udźwięcznienia międzywyrazowe (zob. fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie) wprawdzie jest cechą obejmującą całą Polskę zachodnią to jednak tu nie jest realizowana bezwyjątkowo: zob.: czowieg rod , se^jź niedzil , tag nie = człowiek rad, sześć niedziel, tak nie, ale też człowiek mo = człowiek ma; współcześnie zauważa się coraz większe osłabienie tej cechy, tj. fonetyki międzywyrazowej udźwięczniającej;

b) brak mazurzenia jest cechą definicyjną całego kompleksu gwar wielkopolskich, niemniej jednak i tu trafiają się jednak formy będące odstępstwem od szerokiego tła, por.: matka już nasykowaa (!) poduszki ... kószulke … pieluszki ; do poduszki włozyli (!) ;

Samogłoski pochylone, czyli inaczej ścieśnione, w gwarach zachodniowielkopolskich, tu w gwarze Dąbrówki Wielkopolskiej są realizowane następująco:

- a pochylone (pochodzące z dawnego a długiego) podwyższa jeszcze swoją artykulację i wymawiane jest jak o: musioł , naszo tam ... storka = musiał, nasza tam … starka;

- podobnie o pochylone (pochodzące z dawnego o długiego) wymawiane jest jak w języku ogólnopolskim, czyli jako u (ó): przód, wózka;

- e pochylone (pochodzące z dawnego e długiego) również podwyższa artykulację i wymawiane jest jak y po spółgłoskach twardych i stwardniałych – drewnianyj , znoszóm cholybke , a potym dali tymu = drewnianej, potem dali temu – lub jako i po spółgłoskach miękkich: tako cikawo , takie kóbity = taka ciekawa, takie kobiety.

Omawianą gwarę cechują zatem silne ścieśnienia dawnych samogłosek pochylonych aż do utożsamienia się z odpowiednimi samogłoskami wyższymi. Tendencja do ścieśnień samogłosek jest niezwykle silna. Prawdopodobnie jej przejawem jest też szerszy zakres występowania ó na miejscu ogólnopolskiego o, np. spokójne, kóbity, kószulke, prósili, tygódnie, poródzić, ^łóstre, złóty, pópili, g^łóści, mógła = spokojne, kobiety, koszulkę, prosili, tygodnie, porodzić, ostre, złoty, popili, gości, mogła. W pozycji przed spółgłoską półotwartą, zwłaszcza nosową m, n, ń, m’, czyli w grupie oN, na zmianę barwy samogłoski o (też powstałej w wyniku rozłożonej wymowy ą w wygłosie) – ścieśnienie do ó wpływ może mieć ta spółgłoska, np. słóne , do dómu , nikómu, flaszkóm, kładóm, wólóm, kopónce, do kościóła = słone, do domu, nikomu, flaszką, kładą, wolą, koponce, do kościoła. Zwężeniu ostatecznie do ó ulega też a pochylone przed spółgłoską nosową, np. pokożcie nóm = słone, do domu, pokażcie nam.

Samogłoski nosowe różnią się od stanu ogólnopolskiego głównie wymową zwężoną, a w odniesieniu do tylnego ą w wygłosie także jego rozłożeniem. Monika Gruchmanowa stwierdziła, że, „W gwarze Dąbrówki nosowość występuje jedynie w śródgłosie przed spółgłoskami szczelinowymi” (Gwary …, s. 28), czyli tak jak w polszczyźnie ogólnej, ale ze ścieśnieniem ę do i // y nosowego, ą do ó nosowego, np.: stóⁿżki, ciⁿżki, ksiⁿżyc, móⁿż , gyⁿsi, czyⁿstować = wstążki, ciężki, księżyc, mąż, gęsi, częstować; przed innymi spółgłoskami wymawiane są asynchronicznie, czyli w sposób rozłożony, np.: kympa, prosinta = kępa, prosięta. Asynchroniczna (rozłożona) i najczęściej zwężona jest też wymowa nosowego o w wygłosie: mówióm , nie czekajóm , nie lubiom = mówią, nie czekają, nie lubią (zob. Rozłożona wymowa samogłosek nosowych; wygłosowe ę – podobnie jak w języku ogólnym – jest odnosowione, np. sie, po arkusiere = się, po arkuszerkę.

Paralelnie do wąskiej wymowy samogłosek nosowych występuje też wąska artykulacja grup eN i oN. Grupa eN jest zatem wymawiana jako iN po spółgłoskach miękkich, np. waninki = wanienki, lub yN po spółgłoskach twardych, np. w momyńcie = momencie, a grupa oN jako óN (por. wyżej).

Cechą niejako ogólnogwarową jest labializacja spotykana także w śródgłosie: ^łokompiom , ^łod żony , wincy g^łóści , ^ło^ejców , buło^e = się urodziło, ojców, było

– występująca zazwyczaj w wygłosie grupa y^j, np. wymowa typu trzy^j , kciny^j = trzy, krzciny.

W zamieszczonym nagraniu potwierdzona jest też szeroko spotykana w Wielkopolsce redukcja ł między dwoma samogłoskami: nasykowaa , mówi-a = naszykowała, robiła.

Podobnie jak w innych gwarach wielkopolskich mamy tu formy typu jachać: musioł jachać = musiał jechać.

Zachowała się też forma niewyrównana do postaci z –o- (tj. po przegłosie) z zachowanym pierwotnym e, np. po czele = po czole.

Specyficzną cechą jest również zachowanie miękkości l’, por. liekarza, w kościelie, liepi = lekarza, w kościele, lepiej.

Charakterystyczne dla gwar wielkopolskich (ale też i małopolskich) tendencja do upodobnień, rozpodobnień i uproszczeń grup spółgłoskowych także znalazła odzwierciedlenie w badanej gwarze. Redukcja jednej z dwóch podobnych spółgłosek nastąpiła w wyrazach blisy najblisi = bliższy, najbliżsi. W grupie -stn- zanika t, np. krzesno krzesny = chrzestna, chrzestny. Rozpodobnieniu (na skutek wymiany jednej ze spółgłosek zwartych na szczelinową) uległa grupa kt > cht w wyrazie chto = kto, a w grupie krz- w wyrazach pochodnych od chrzest spółgłoska szczelinowa ch została zastąpiona zwartą, np. krzesno, krzesny, ókrzciuł = chrzestna, chrzestny, ochrzcił.

Szerszy, tj. nieograniczony do Wielkopolski zachodniej, mają też takie zjawiska, jak:

- {tt}202|przejście wygłosowego -ył, -ił > -uł{/tt}, np. buło^e , ókrzciuł = było, ochrzcił,

- {tt}200|przejście wygłosowego -ej > i{/tt} po spółgłoskach miękkich, np. w taki wanince, downi, liepi = w takiej (wanience), dawniej, lepiej, a w y po spółgłoskach twardych i stwardniałych, np. wincy = więcej.

W odmianie rzeczowników nijakich zakończonych na -enie końcówką dopełniacza lp. jest -u (zamiast ogólnopolskiego -a), np. z wejrzyniu, do urodzyniu = z wejrzenia, od urodzenia, co w literaturze traktuje się jako cechę gwar zachodniowielkopolskich.

W zakresie słowotwórstwa w tekście z Dąbrówki Wielkopolskiej występuje charakterystyczna formacja czasownikowa z przedrostkiem o- zamiast wy-: ^łokompali = wykąpali.

W gwarze Dąbrówki Wielkopolskiej zachowały się także niektóre cechy wskazujące na dawne kontakty z gwarami łużyckimi; są to m.in.: byś ‘być’, pon ‘potem, później’ (no y pon = no i później) , grabać ‘grabić’.