Dialekt wielkopolski ma szereg charakterystycznych cech określanych jako ogólnowielkopolskie czy typowo wielkopolskie (choć wyjątkowo nie obejmują niektórych obszarów Wielkopolski i szeroko rozumianego zespołu dialektalnego wielkopolskiego). Dwie jego podstawowe cechy fonetyczne odróżniające go od innych dialektów to:

1) brak mazurzenia, czyli zachowanie spółgłosek dziąsłowych (z wyjątkiem gwary Mazurów wieleńskich na północnym zachodzie i na południu Wielkopolski gwar genetycznie śląskich, tj. gwar chazackich oraz w przeszłości – gwary chwalimskiej), np. jeszcze, żyto / ży^jtio;

Granica mazurzenia Granica mazurzenia. Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. III, Warszawa 1968

2) fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. tam dzieź mokre, szeź arów, laz uru^ojs, zawieźma = tam gdzieś mokre, sześć arów, las urósł, zawieśmy), ale we wschodniej części ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej, na Kociewiu i w Borach Tucholskich na skutek ekspansji dialektu mazowieckiego ustaliło się nowsze las_^łurus, czyli fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, ale z zachowaniem dźwięczności w formach historycznie złożonych: wiózem, p^łoszedem.

Szeroki, niekiedy prawie ogólnowielkopolski, zasięg mają takie cechy fonetyczne, jak:

1) dyftongiczna wymowa samogłosek

– á pochylonego (bez wschodniej i południowej części Wielkopolski), np. trá^łwa, na tro^ułwie = trawa, na trawie,

– o jasnego i o pochylonego (silna dyftongizacja cechuje głównie zachód i centrum Wielkopolski), np. ^łokn^ło, k^łowo^ułl g^łyra = okno, kowal, góra,

– y (na obszarze na zachód od Pleszewa, Jarocina, Środy, Węgrowca) zwłaszcza w wygłosie, np. do^ebry^j, zły ^j= dobry, zły, rzadziej w śródgłosie, np. ży^jt^ło, krzy^jczy^j = żyto, krzyczy ;

Wschodnia granica przejścia y > yj. Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. III, Warszawa 1968 Wschodnia granica przejścia y > yj. Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. III, Warszawa 1968

2) samogłoski pochylone a, o, e zachowują się jako odrębne dźwięki a^o, o^u, e^y/i (np. pta^ok, da^owny = ptak, dawny, wo^uz, go^ura = wóz, góra, brze^yg, śnieⁱg = brzeg, śnieg) lub podwyższają artykulację i zrównują się w wymowie z odpowiednimi samogłoskami wyższymi, tj. a pochylone z o, pochylone o z u, pochylone e z samogłoskami y / i, np. downy, gorki, u gospodorza, stoć, trowa, powiado, zopowiedź = dawny, garnki, u gospodarza, stać, trawa, powiada, zapowiedź, wóz, góra, brzyg, śniyg / śnig = brzeg, śnieg;

Zachodnia granica utrzymania różnicy między u i ou oraz y (i) i ey/i Wschodnia granica utrzymania różnicy między u i ou oraz y (i) i ey/i. Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. III, Warszawa 1968

3) wąska i najczęściej rozłożona wymowa samogłosek nosowych, tj. – ę jest wymawiane jako grupa yn, yń, ym, np. pynto, wszyndzie = pęto, wszędzie (tylko na krańcach wielkopolskiego zespołu dialektalnego, tj. na Kociewiu i w Borach Tucholskich zaliczanych z zastrzeżeniami do dialektu wielkopolskiego, występuje szeroka wymowa samogłoski przedniej ę, np. gaⁿsi, wystampu = gęsi, występu, jak w dużej części dialektu mazowieckiego),

– ą jest wymawiane jako grupa un, uń, um, np. p^łorzundek, widzom, każdom jednom, chodzóm = porządek, widzą, każdą jedną, chodzą,

4) paralelnie do wymowy samogłosek nosowych najczęściej wąska jest wymowa samogłosek przed spółgłoskami nosowymi (zob. zmiany barwy samogłosek przed spółgłoskami nosowymi m, n), czyli:

– grupa eN > yN // iN, np. np. dobrymu, tyn, odprowadzynie, dziń, takimu, zimniaki = dobremu, ten, odprowadzenie, dzień, takiemu, ziemniaki,

– grupa oN > óN, np. słóma, zielóny, d^łóm = słoma, zielony, dom;

5) w zachodniej Wielkopolsce i w części Wielkopolski północnej sporadycznie obecnie zanik nosowości przed spółgłoskami szczelinowymi, np. wuchać, gyste = wąchać, gęste;

Granica wymowy gysi, wusy Granica wymowy gysi, wusy. Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. III, Warszawa 1968

6) przejście eł → áł (a^oł) // oł, spowodowane cofnięciem, zaokrągleniem i obniżeniem e do o, á przed tautosylabicznym ł, tj. należącym do tej samej sylaby co samogłoska e, np. páłne, pu^ołdá^ł ko^e, ko^ułkiołka = pełne, pudełko, kukiełka, zjawisko to sięga po linię Konin – Ślesin – Wągrowiec – ujście Gwdy do Noteci;

Wschodnia granica przejścia eł > aoł Wschodnia granica przejścia eł > aoł. Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. III, Warszawa 1968

7) zachowanie w wymowie dźwięczności spółgłoski w po spółgłoskach bezdźwięcznych (tu zaznaczone pogrubieniem w), np. chwała, twardy^j, kwiat podczas gdy na pozostałym obszarze Polski (oprócz pogranicza wschodniego) spółgłoska w się ubezdźwięcznia w tej pozycji i jest wymawiana jako f, np. chfała, tfardy, kfiat;

Wschodnia granica zachowania dźwięcznego w po spółgłoskach bezdźwięcznych Wschodnia granica zachowania dźwięcznego w po spółgłoskach bezdźwięcznych. Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. III, Warszawa 1968

8) utrzymanie oboczności  ew  w przyrostkach przymiotników, rzeczowników i w końcówkach celownika liczby pojedynczej rzeczowników męskich oraz mianownika liczby mnogiej rzeczowników męskich, tj. -ew- po spółgłoskach miękkich i stwardniałych, np. majewy, gnojewica, stryjewi, g^łospodarzewi, k^łowolewi, Jasiewi, leśniczewie = majowy, gnojowica, stryjowi, gospodarzowi, kowalowi, Jasiowi, leśniczowie, ale listopadowy, chłopakowi, czyli -ow- po spółgłoskach twardych);

Wschodnia granica końcówki -ewi Wschodnia granica końcówki -ewi. Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. III, Warszawa 1968

9) archaiczne formy czasownikowe bez kontrakcji typu: graje, znaje = gra, zna, czyli nieściągnięte formy czasowników.

Do zjawisk fonetycznych o ograniczonym zasięgu, różnicujących poszczególne części Wielkopolski, należą m.in.:

1) obniżona (i ewentualnie dyftongiczna) realizacja samogłoski u (etymologicznej) w gwarach zachodniej Wielkopolski, np. ku^ora, brzu^och, ko^ułra, brzo^ułch = kura, brzuch;

Wschodnia granica przejścia u > uo, uł Wschodnia granica przejścia u > uo, uł. Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. III, Warszawa 1968

2) pomieszanie nagłosowego wo  i o , kiedyś obejmujące dużą część Wielkopolski na północ od linii: Międzyrzecz – Nowy Tomyśl – Śrem – Konin, dziś już rzadko występujące nawet w języku przedstawicieli najstarszego pokolenia, np. łosk, łokn^ło lub wosk, wokno = wosk, okno;

Granica pomieszania nagłosowego wo- i o- Granica pomieszania nagłosowego wo- i o-. Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. III, Warszawa 1968

3) rzadkie dziś miękczenie spółgłosek przedniojęzykowych, głównie n, przez poprzedzające je samogłoski i, y w południowej Wielkopolsce, np. sy^jnia, drabinia, żyjtio = syna, drabina, żyto;

Granica wymowy typu malinia Granica wymowy typu malinia. Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. III, Warszawa 1968

4) antycypacja miękkości, tzn. wyodrębnienie się j przed spółgłoskami miękkimi oraz przed grupami spółgłoskowymi stwardniałymi, kiedyś miękkimi, i przed przyrostkiem -stwo (w największym natężeniu występujące na zachodzie Wielkopolski), np. niejsie, ciojcia, nojgi, krójtszy^j, ^łojstrzyć, bogajstwo = niesie, ciocia, nogi, krótszy, ostrzyć, bogactwo.

Cechy o szerokim zasięgu, wspólne z innymi dialektami to m.in.:

1) rozpodobnienie staropolskich grup śř, źř (jak w Małopolsce i na Mazowszu), np. śr^łeda, źru^odło^e = środa, źródło, lub rozbicie tych grup przez spółgłoski wstawne t, d (jak na Śląsku, też w kaszubszczyźnie), np. strzybny^j, zdrzódło = srebrny, źródło, głównie w południowej i zachodniej Wielkopolsce;

2) rozpodobnienie grupy kt realizowanej jako cht: do dochtora, nicht, nichtóre = do doktora, nikt, niektóre;

4) nasilona tendencja do i uproszczeń w obrębie grup spółgłoskowych (jak w dialekcie śląskim i częściowo małopolskim), por.:

 ść → ś, np. gryś, kłaś, k^ło^eś = gryźć, kłaść, kość,

strz, zdrz, trz, drz → szcz, żdż, cz, dż, np. szczelać, czeba, dżazga = strzelać, trzeba, drzazga,

rs, rz → rz (ż), sz, np. skażyć sie, dzieżawa, stolaszki, gaszć = skarżyć się, dzierżawa, stolarski, garść,

kk → k, np. leki, mięki = lekki, miękki,

szsz → sz. np. szur, dro^eszy^j = szczur, droższy,

n → ŋ tylnojęzykowe przed k na granicy morfemów, np. skrzy^jŋka, ^ło^ekiyŋko^e = skrzynka, okienko;

5) redukcja ł między dwoma samogłoskami: żym miaa, śmierdziaa = żem miała, śmierdziała;

6) wtórne ruchome e w przyimkach i przedrostkach w, z, np. we w^łodzie, ze sokiem = w wodzie, z sokiem, lub podwajanie tych przyimków i przedrostków w środkowej i zachodniej Wielkopolsce, np. wew połowie, zez matkom = w połowie, z matką;

7) przejście  aj -> ej w formach rozkaźnika, np. czymej, ga^łdejcie = trzymaj, gadajcie.

Z zakresu morfologii dialekt wielkopolski charakteryzuje:

1) wyrównanie końcówek M. – B. rzeczowników nijakich zakończonych na  e i  é przez upowszechnienie é pochylonego, czyli uformowanie typu p^ło^elé, sercé = pole, serce, na wzór żyjcié, szcześcié = życie, szczęście;

2) w dopełniaczu lmn. rzeczowników nijakich miękkotematowych zakończonych na -anie // -enie, -cie (na e pochylone) końcówka -o lub na zachodzie Wielkopolski i na Krajnie końcówka -u (-o^u), np. śniodanio, kozania, picio, życio lub śniodaniu, kozaniu, piciu, życiu = śniadania, kazania, picia, życia;

Wschodnia granica typu (tego) śniadaniu Wschodnia granica typu (tego) śniadaniu. Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. III, Warszawa 1968

3) wprowadzenie é ścieśnionego do końcówki dopełniacza lp. zaimków przez analogię do przymiotników, np. tégo, do niégo, jégo, a nawet w części gwar o pochylonego do przymiotników i zaimków, np. dobrégo^u, małégo^u, tégo^u = dobrego, małego, tego;

4) końcówka -ma (powstała z kontaminacji dwu końcówek, tj.  my )(  wa) w formach 1. os. lmn. trybu rozkazującego (zob. Liczba podwójna), np. nieźma, gońma = nieśmy, gońmy,

5) formy 1. os. lmn. czasu teraźniejszego z końcówką  my lub –m, np. niesiym // niesymy = niesiemy, i rzadko na północnym wschodzie -ma, np. niesyma = niesiemy;

6) funkcjonowanie równolegle kilku typów czasu przeszłego, np. form analitycznych czasu przeszłego typu ja nios, form końcówkowych: ja niozym, a także form czasu przeszłego wzmocnionych partykułą że, typu ja żem nios w południowo-zachodniej Wielkopolsce, też na północy w Borach Tucholskich, na Kociewiu;

7) typowe dla Wielkopolski przyrostki rzeczowników zdrobniałych:  yszek,  iszek,  yszko, -iszko, -uszek, -aszek, np. głowyszka, gá^łrnyszek, słonyszko, bochanuszek, roba^łszek = główeczka, garnuszek, słoneczko, bocheneczek, robaczek;

8) upowszechnienie przyrostków przymiotnikowych  ity,  aty zamiast ogólnopolskich -isty, -asty, np. w^łednity^j, graniaty^j, liściaty, pioszczyty, barczyty^j = wodnisty, graniasty, liściasty, piaszczysty, barczysty;

9) utrzymanie przyrostka czasownikowego  ować na miejscu ogólnopolskiego -iwać // -ywać, np. obiecować, p^łokazować = obiecywać, pokazywać;

10) zachowanie na większości obszaru Wielkopolski różnic w zakresie przyrostków czasownika -ić oraz -eć, natomiast na wschodzie Wielkopolski zniesienie różnicy między typem czasowników na -ić i na -eć (nosić i widzieć) przez upowszechnienie przyrostka -ić, tj. nosić i widzić;

Wschodnia granica zachowania różnicy między typem nosić i widzieć Wschodnia granica zachowania różnicy między typem nosić i widzieć. Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. III, Warszawa 1968

11) formy 2. os. liczby mnogiej czasu teraźniejszego z końcówką -ta pochodzącą z dawnej liczby podwójnej: robita, siedzita = robicie, siedzicie.

Cechy morfologiczne o wąskim zasięgu, charakteryzujące niewielkie części Wielkopolski i ją różnicujące, to:

1) na południu występowaniem przyrostków  iśki,  itki w intensiwach przymiotnikowych, maliśki, cinitkie, bielitki, caliśki, czornitki = malutki, cieniutki, bielutki, calutki, czarniutki;

2) na zachodzie cechy wspólne z językami łużyckimi, m.in. końcówki:  yg ( ig),  ych ( ich) w dopełniaczu lp. przymiotników i zaimków rodzaju męskiego i nijakiego: tyg dobryg chłopa, dobrych słowa, końcówka  me w 1. os. lmn. czasu teraźniejszego, np. siedzime = siedzimy, zaimki typu icha, ichy, iche: miała od iche matki (= jego).

Wielkopolskę lub jej poszczególne części cechuje także swoiste słownictwo, np. modrak ‘chaber’, bojewica ‘klepisko, część stodoły przeznaczona do młocki’, perki ‘ziemniaki’, świętojanki ‘porzeczki’, sklep ‘piwnica’, łysina ‘czoło’, waka ‘suka’, dęboki ‘głęboki’. Część zachodniej Wielkopolski wykazuje wyraźne związki z Łużycami, część północna – z Łużycami, Krajną i obszarem pomorskim.

Peryferyczne tereny wielkopolskiego zespołu dialektalnego mają wiele cech dialektów sąsiednich, np. ziemię chełmińsko-dobrzyńską charakteryzują wpływy mazowieckie, m.in. końcówka  amy (cepamy), twarda wymowa l’ (lypa, lyst), , np. las_urus, ale – ukradem. Podobnie ekspansja cech mazowieckich jest widoczna w gwarach Kociewia, Borów Tucholskich, a także we wschodniej Wielkopolsce. Krańce zachodnie Wielkopolski mają natomiast wiele cech wspólnych z językami łużyckimi, m.in. końcówki:  yg ( ig),  ych ( ich) w dopełniaczu lp. przymiotników i zaimków rodzaju męskiego i nijakiego: tyg dobryg chłopa, dobrych słowa, końcówka  me w 1. os. lmn. czasu teraźniejszego, np. siedzime = siedzimy, zaimki typu icha, ichy, iche: miała od iche matki (= jego).

Zob. Wielkopolska południowa, Wielkopolska północna, Wielkopolska środkowa, Wielkopolska wschodnia, Wielkopolska zachodnia, Krajna, Bory Tucholskie, Kociewie, Kujawy, ziemia chełmińsko-dobrzyńska.