(Mini-MP3-Player v2.2 (c) Ute Jacobi - unregistered version - Only Free for NonCommercial Website)
Dialekt małopolski - Krakowskie
Gwara regionu
Izabela Stąpor   
Gwary krakowskie – to gwary małopolskie (zob. dialekt małopolski). Od zachodu graniczą z dialektem śląskim, od północy z gwarami sieradzkimi, od wschodu z gwarami pogranicza Małopolski środkowej.
Gwary krakowskie – w ujęciu S. Urbańczyka – funkcjonują na obszarze między Krakowem, Katowicami a Częstochową. Nieco inaczej zasięg gwar krakowskich określa Eugeniusz Pawłowski, który północną granicę gwary okolic Krakowa przesuwa na południe [mapa: M 261]. W ujęciu etnograficznym tereny te należały do Krakowiaków zachodnich (grupy etnograficznej, która zamieszkiwała tereny na zachód po rzekę Przemszę, na północy po Szczekociny, na wschód po Jędrzejów, Miechów, Proszowice, Koszyce i Bochnię, na południe po Myślenice, Kalwarię Zebrzydowską i Wadowice). Centrum zajmowanego obszaru był i jest Kraków [mapa M 264]
Gwary krakowskie zachowują obecnie bardzo mało cech gwarowych, co związane jest z sąsiedztwem Krakowa i innych dużych miast (większość mieszkańców pracuje w miastach) oraz z szybkim rozwojem regionu. Jak zaznaczył K. Nitsch, poza zachowaniem a ścieśnionego i i mazurzenia (...) język to bliski literackiemu (Nitsch 1923, 514).
Gwary krakowskie zachowują typowe cechy dialektu małopolskiego (które jednak – ze względu na bliskość dużych miast – szybko zanikają) :
1.
fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. juz musiała być słoma na podłodze , dziź na jutro = już musiała być słoma na podłodze, dziś na jutro,
2.
mazurzenie, np. zacyniło sie , snurki , kłoszycek , cy dziołcha cy chłopok , = zaczyniło się, sznurki, koszyczek, czy dziołcha [dziewczyna] czy chłopak; czasem sz > s > ś, np. przyśli = przyszli,
3. rozwój samogłosek ścieśnionych (pochylonych):
  • samogłoska pochylona e → i/y, np. nazbiraly , papiry , sirpem , ubiranego , szyroko , bochynek , kapuste z grochym , = nazbierali, papiery, sierpem, ubieranego, szeroką, bochenek, kapustę z grochem;
  • samogłoska pochylona áo: zopaske , musioł , śpiwoł , z kwiotkami = zapaskę, musiał, śpiewał, z kwiatkami;
  • samogłoska pochylona o → u: słóme , dóm w dóm , do kóńca , kóń sie dobrze = słome, dom w dom, do końca, koń się dobrze,
4. silne uproszczenia
grup spółgłoskowych, m.in. trz > cz, strz > szcz, drz > dż, czeba było , pode dżwiami , dżewnego , bożego dżewka = trzeba było, pod drzwiami, drzewnego, bozego drzewka,
5. uproszeczenie grupy spółgłoskowej chł- > ch (zanik -ł-): chopok , chopy = chłopak, chłopy,
6. rozwój
samogłosek nosowych:
  • sam. nosowa -ę w wygłosie tak jak w języku ogólnym –
    traci nosowość, np. co sobote, zopaske = co sobotę, zapaskę; w śródgłosie ma wymowę rozłożoną -en-, -em- : świeńciły = święciły, czasem ścieśnioną do -yn-: wyngla = węgla; w czasownikach dochodzi do przejścia ę > -eł- > -en-, np: wziena , wszyscy jak zaczeni grać = wzięła, wszyscy jak zaczęli grać,
  • sam. nosowa -ą ma wymowę rozłożoną -om, -on np. tom palmom , przywionzane , do dziesionty cy przed dziesionto = tą palmą, przywiązane, do dziesiątej czy przed dziesiąta, często też ścieśnioną do -um, np. wiklinum , trumbce = wikliną, trąbce; w $wygłosie$ zdarzają się przykłady na
    zanik nosowości, przez ą: z palmo = z palmą,
7.
przejście wygłosowego -ch → -k (na zachodzie), np. płytkik , chodzili w takik , w jakik dołak , w tyk formach , we wiaderkak na nosidłak = płytkich, chodzili w takich, w jakich dołach, w tych formach, we wiaderkach na nosidłach,
8.
labializacja:
  • prelabializacja, np. łobloć , łopolić , a na łobiod = oblać, opalić, a na obiad,
  • labializacja śródgłosowa samogłoski o: kłoszycek , kłoszyk sie niesło = koszycek, koszyk się niosło,
Do typowych cech dla gwar krakowskich należy również brak r w przedrostku roz-, która jednak nie została poświadczona w zebranym materiale.
Inne cechy zarejestrowane w gwarach krakowskich:
- zastąpienie -'a, -'o przez -'e (występowanie form bez
przegłosu): kłoszy sie niesło = koszy się niosło,
-
szeroka wymowa grupy eN, np: alegancko = elegancko,
- występowanie
twardego l w grupie li (cecha charakterystyczna dla gwar mazowieckich, występująca również w gwarach z okolic Tarnowa, Sandomierza i w gwarze lasowskiej) : nazbiraly w lesie = nazbierali w lesie,
- uproszczenia grup spółgłoskowych, np. stążki = wstążki,
- uproszczenia na skutek zaniku ł: do kościoa = do kościoła,
- przejście dzi > d (
depalatalizacja głoski dź): idymy = idziemy,
- występowanie
przyimka bez zamiast przez: bez całe dwa dni = przez całe dwa dni,
- występowanie w
D. lp rzeczowników r. m. końcówki -a zamiast -u: do lasa = do lasu,
- występowanie w D. lm. rzeczowników r. ż. końcówki -ów (
wyrównania końcówek w formach fleksyjnych): weszło siedem brytfannów = weszło siedem brytfann,
- zachowanie dawnego czas. wielokrotnego krzykać: krzykali = pokrzykiwali,
- występowanie liczby mnogiej w odniesieniu do starszych (
pluralis maiestaticus): babka tyle czasu byli [...] mieli , Garlińsko nieboszczka do samy śmierci chodzili = babka dlugi czas była [...] miała, Garlińska nieboszczka do samej śmierci chodziła,
Cechy opisane powyżej realizowane są nieregularnie i z różnym stopniem intensywności. Większość z nich zanika pod wpływem języka literackiego (stąd też niewielka liczba przykładów). Nadal jednak zachowało się na południu Polski mnóstwo tzw. krakowskich regionalizmów.
Słownictwo odnotowane w tekstach zawiera wiele wyrazów charakterystycznych dla gwar małpolskich. Jest to słownictwo dotyczace takich kręgów tematycznych jak:
  1. dom, kuchnia: kumora (komora, rodzaj spiżarni), skrobać, zimnioki skrobało (obierać, w tekście: ziemniaki), wyruszać dobrze (wyrobić dobrze np. ciasto), brytfanka, w brytfankach (forma do pieczenia), przetak (sito),
  2. gospodarstwo, praca na roli: pukoski (część wozu zakładana od święta), sirp (sierp, narzędzie do ścinania zboża), gadzina (bydło), powrósło (sznurek),
  3. ubiór: zopaska , fartuch (część ubioru zakładana na spódnicę), kiecka (spódnica), płocienka (koszula lniana), jesionka (chusta zakładana zimą),
  4. obyczaje: dziady, tych dziadów przerozmaitych , pośmieguście , śmigusznicy (przebierańcy chodzący po domach w Wielkanoc), palmerdyk (gwóźdź, na którym wieszano poświęcone palmy),
  5. rośliny: makówka, bazie, rozchodnik, ociepa (bukiet z kwatów, mały snopek),
  6. inne: dziołcha (dziewczyna), kwikać, kwikali (piszczeć, wydawać głośne, cienkie odgłosy), pochytać, pochytali (połapać), przerozmaity, tych dziadów przerozmaitych (przeróżny), tamok (tam), przy kraju (na skraju, na uboczu).