W opisach dialektologicznych za gwary Śląska północnego uznaje się najczęściej gwary niemodlińskie, opolskie i kluczborskie oraz sycowskie. Taki podział zaproponowany przez Alfreda Zarębę (1961) na podstawie prac Kazimierza Nitscha (1960) został uwzględniony w przewodniku. Alfred Zaręba podstawą wydzielenia tego podregionu gwarowego uczynił mazurzenie, dlatego w zespole północnośląskim znalazły się gwary niemodlińskie mające (oprócz mazurzenia) większość cech wspólnych ze środkowośląskimi gwarami prudnickimi [zob. więcej: Dialekt śląski//Zasięg terytorialny i podziały dialektu]. Mazurzenie jest również cechą różniącą gwary opolskie i strzeleckie. Część badaczy do zespołu gwar północnośląskich włączają również gwary lublinieckie.

Inaczej gwary północnośląskie widział Stanisław Bąk, który podstawą ogólnego podziału uczynił wymowę samogłoski ę na końcu wyrazów, bardziej szczegółowego zaś: wymową ę w środku wyrazu, artykulacja samogłoski a pochylone i częściowo mazurzenie (zob. rozszerzoną wersję artykułu).

Cały północny Śląsk cechuje mazurzenie, np. przyjezdzali , ciⁿsko , ^łopuscono^ł , nie mos juz , cy , moze lepse , Próskowa nasego , przysed , Przysiec , rzec , skoda , wazne , wcora , wysło , wymięsać , wyprosoł , zeby = przyjeżdżali, ciężko, opuszczona, nie masz już, czy, może lepsze, Prószkowa naszego, przyszedł, Przysiecz, rzecz, szkoda, ważne, wczoraj, wyszło, wymieszać, wypraszał, żeby.

Odróżnia ono w zdecydowanie tę część śląskiego regionu od niemazurzącej Wielkopolski. Tak jak w innych gwarach, także na północnym Śląsku, mazurzenie wycofuje się pod wpływem wymowy ogólnopolskiej, np. co^łs i czo^łs .

Na Śląsku północnym występuje tzw. udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa , np. siedemsed_lat , tuz_no^łzocniejszo^ł , chodź je , jag jest , naroz mu , u noz jak = siedemset lat, toż najzacniejsza, choć jest, jak jest, jaj ja, od jesieni, naraz mu, u nas jak. Niekiedy w sytuacjach czytania tekstów zapisanych gwarą udźwięczniająca wymowa regionalna zostaje osłabiona, np. sioł^ańdziesiąt_ razy .

Gwary Śląska północnego zachowują podział na samogłoski jasne i samogłoski pochylone.

Uwagę zwraca dyftongiczna wymowa samogłoski á pochylone, która to głoska najczęściej brzmi tutaj jak dwudźwięk o^ł, np. ^łobro^łbiali , wojo^łki , z ^Łopolo^ł , nie pamiento^ł , go^łdała , drobnio^łków , go^łdka , modro^ł , obio^łd , no^łprzód , owijo^ł , Polo^łk , pyto^ł , wlo^łz , wyproso^ł = obrabiali, wojaki, Opola, nie pamięta, gadała, dla, drobniaków, gadka, modra, obiad, naprzód, owijał, Polak, pyta, wlazł, wyprasza.

Czy wiesz, że....
Przykład no^łzocniejszo^ł , zasługuje na uwagę także z innych względów. Ciekawostką jest tu dawna postać przedrostka stopnia najwyższego przymiotników i przysłówków ná- (z á pochylonym). Współczesna forma tego przedrostka naj- upowszechniła się dopiero od XVII w. pod wpływem gwar mazowieckich.

Taki sposób wymowy á pochylonego jest właściwy dla gwar opolskiej, kluczborskiej i częściowo niemodlińskiej. Na północnych skrawkach Śląska samogłoska ścieśnia się jeszcze bardziej, przechodząc w o^uł, ó^ł (w Sycowskiem niekiedy dochodzi tu do zaniku ł). Miejscami usłyszeć można także wymowę jednogłoskową bliską lub równą o, np. zogroda (Rychwałd), groł , naroz , Polok = zagroda, grał, naraz, Polak. Możliwa jest też wymowa jako y: zygroda (gwary niemodlińskie)ⁱ. Wymowa dyftongiczna samogłoski á pochylone łączy część Śląska (także środkowego) z Wielkopolską, a różni od gwar małopolskich i innych gwar śląskich mających artykulację jednogłoskową.

Samogłoska a jasne ulega ścieśnieniu w sąsiedztwie spółgłosek półotwartych [zob. samogłoski przed spółgłoskami nosowymi, samogłoski przed spółgłoskami ustnymi], co jest zjawiskiem ogólnogwarowym. Jednak wówczas a przechodzi w o lub o^u || ó (u), nie zaś w dyftong o^ł, np. nóm, wóm , gódómy , mómy , nazywómy , śpiewómy , zabawiómy = nam, wam, gadamy, mamy, nazywamy, śpiewamy, zabawiamy Przejście wygłosowego -aj > -ej, a więc a > e pod wpływem joty, widać tak jak w wielu innych gwarach polskich w formach trybu rozkazującego czasowników o tematach zakończonych na a, np. pamiyntejcie , dej = pamiętajcie, daj, a także w wygłosie przysłówków tutej, dzisiej = tutaj, dzisiaj.

Samogłoska é pochylone, tak jak na całym Śląsku i w wielu innych gwarach Polski, jest dźwiękiem różnym od e. Często słyszymy ją jako e ^y, tj. dźwięk pośredni między e i y || i, np. bie^ydne , kobie^yta = biedne, kobieta; najczęściej jednak utożsamia się z y, np. sczyry , pyrz , = szczery, perz. Niekiedy po spółgłoskach miękkich można usłyszeć dźwięk pośredni między e a i (i^e), np.: zi^emia = ziemia, lub rzadziej i, np. ni , ni umicie = nie, (nie) umiecie.

Nierzadko – podobnie jak na innych obszarach gwarowych – dochodzi do ścieśnienia e przed spółgłoskami r, rz, np. pi^yrszy i do przejścia -ej w i lub y, np. barzi^y{7268.mp3{/mmp3}= bardziej.

Do zjawisk związanych z wymową e jasnego mających często różny (czasem szerszy ogólnogwarowy) zasięg należy:

- Zmiana barwy e przed spółgłoskami nosowymi, np. w tyn , jedyn , owszym , piosynkami , dzieckiym , Niymiec , wintylu , z masołkiym = ten, jeden, owszem, piosenkami, potem, dzieckiem, Niemiec, wentyl, z masełkiem . Niekiedy pojawia się tu wtórna nosówka, np. potyⁿ , z bydłyⁿ = z bydłem, jaⁿ = ją, tj. jem, co łączy te gwary z obszarem Śląska środkowego.

- Zachowanie miejscami pierwotnej samogłoski ‘e w miejscu ogólnopolskiego ‘o, np. pierón, mietła, mietlo^łrz, gnietaⁿ = piorun, miotła, miotlarz, gniotę [zob. przegłos],

- Formy bez tzw. e ruchomego, np. mech – mecha, szewiecki = mchu, szewski, także częstsze niż w języku standardowym postaci przyimków we /ze / se (we soli, ze pieca itp.).

- Wymowa typu jegła, jeskra, czyli wymiana psł. *jь w je.

- Wymowa połączenia eł jako oł [zob. samogłoski przed spółgłoskami półotwartymi ustnymi], np. pudołko, Pawoł = pudełko, Paweł (z tym łączy się częsta na Śląsku wymowę dziołchy = dziewuchy).

Samogłoska ó pochylone niekiedy zbliża się w wymowie do u por. kościół , kójmi , w dómu , ale w wielu miejscach Śląska północnego dawne ó pochylone zachowuje artykulację pośrednią między o a u, np. do^umki . W części gwar północnośląskich (po północną granicę Opolskiego) samogłoska ta wykazuje tendencję do wymowy dyftongicznej jak ó^ł lub óy || ^ły, np.: dró^yga, łyzk^łe || łyżkoe = droga, łóżko, nawiązując do dialektu wielkopolskiego.

W tej części obszaru północnośląskiego także samogłoska o jasne (odpowiednik ogólnopolskiego o) może być wymawiana dwugłoskowo (dyftongicznie), o^e || ^łe ||., np. c^łe (co), ko^ewol = kowal.

W gwarach północnośląskich samogłoska o podlega także silnej labializacji por.: ^ło przeszłości po^łopowiadali , ^łobydwie , ^łod jesieni , ^łojcowie , ^łon , ^łostrugać = o przeszłości poopowiadali, obydwie, od jesieni, ojcowie, on, ostrugać, jak w gwarach zachodniej i południowej Polski. Ulega też często ścieśnieniu pod wpływem spółgłosek półotwartych, np. pra starzikuma = starzykoma, tj. przodkami, słómo^um , na kóńcu , regiónalne , żóna = słomą, na końcu, regionalne, żona.

Samogłoski y oraz i na ogół zachowują barwę taką w polszczyźnie ogólnej, ale czasem podlegają zmianom pod wpływem sąsiadujących z nimi spółgłosek półotwartych, np. buło , ^łobroni^uł = było, obronił; gdzie doszło do przejścia wygłosowego lub śródgłosowego ił, ył > uł, tj. do cofnięcia artykulacyjnego pod wpływem ł w tej samej sylabie. Przed spółgłoskami półotwartymi ustnymi l, ł i nosowymi samogłoska i niekiedy obniża się, przechodząc w y lub i^e, np. ^łostawi^eli = zostawili. W gwarach śląskich samogłoska i przechodzi niekiedy w y pod wpływem wymowy niemieckiej, np. richtyg, także w wyrazach rodzimych, np. nyzyny, ynaksze pany = niziny, inaksze, pani, czy ino wymawiane jak yno .

Na całym Śląsku zachowała się samogłoska i po spółgłoskach historycznie miękkich, zwłaszcza rz i sz, np. wierzi , pra starzikuma , maszinoma = wierzy, starzykoma, maszynoma, barzi = bardziej z jednoczesnym przejściem wygłosowego -ej > -i/-y. Samogłoska i, tak jak w wielu gwarach, podlega też prejotacji, np. przyzwojite .

Przy wymowie samogłoski u pod wpływem spółgłosek półotwartych może dochodzić do , odpowiedników literackich samogłosek: ę i ą, tj. nosowego o, zwłaszcza wymowa samogłoski ę jest niejednolita. W gwarach opolskich barwa głoski ę zależy od jej miejsca w wyrazie (tj. od tego, czy pojawia się na końcu wyrazu, czy w środku lub, a tu dodatkowo od sąsiedztwa fonetycznego).

Wąska (zwężona) wymowa samogłosek nosowych to jeden ze sposobów artykulacji nosówek. Zasadniczo w gwarach północnego Śląska jest wymawiana wąsko nosówka tylna ą jak o^un || on lub uⁿ || un nosowe, np. plundrowali , śluⁿsko , munka , nie sun , pieniundze , na poczuntku , sum , wyciunć = plądrowali, śląska, mąka, nie są, pieniądze, na początku, są, wyciąć. W wygłosie zaś często charakteryzuje się rozłożoną wymową, np. słómo^um = słomą.

W gwarze opolskiej samogłoska przednia ę po spółgłoskach miękkich brzmi jak in || yn lub iⁿ || yⁿ przed spółgłoskami szczelinowymi, np. ciyⁿsko , ksiyndzo^ł , pamiynto^ł , wszyńdzie = ciężko, księdza, pamięta, wszędzie Po spółgłoskach twardych zaś oraz na końcu wyrazu (tu niezależnie od poprzedzającej ją głoski) wymawiana jest szeroko, jak a nosowe, np.: rankoma , bandzie , mancyć , zamby = rękoma, męczyć, zęby.

W wygłosie zachowuje rezonans nosowy, np. zi^emiaⁿ = ziemię, lub traci nosowość i jest artykułowana jako a, np. mowa , na wojna , na Opolszczyzna , Pan Bóg mu stworzył Ewa , pojąć ją za żona = mowę, na wojnę. Taką samą artykulację ma samogłoska ę w gwarze kluczborskiej, natomiast w niemodlińskiej zawsze ma wymowę szeroką, czyli brzmi jak nosowe a, tj. ą, w gwarze sycowskiej zaś każdej pozycji ogólnopolskie ę jest wymawiane wąsko, jako iⁿ, yⁿ.

Mazurzenie, tendencja do dyftogicznej wymowy samogłoski á pochylone i sposób artykulacji samogłosek nosowych to – według Alfreda Zaręby – to najbardziej wyraziste cechy fonetyczne północnego Śląska, które w połączeniu stanowią o odrębności tej części obszaru śląskiego.

W zakresie wymowy spółgłosek na uwagę zasługuje kilka zjawisk, takich jak:

- Antycypacja miękkości, np. najsi , do kojścioła , kwajśniejso^ł , majślonka , wiejś , zajś zamiast nasi, do kościoła, kwaśniejsza, maślanka, wieś, zaś, czy trzydziejści , która łączy gwary tej części Śląska z dialektem wielkopolskim, a także narzeczami łużyckimi;

- Nieznaczne lub niekonsekwentne miękczenie k, g przez samogłoski przednie, które występuje w gwarach na południe od Kluczborka i pojawia się także w innych gwarach śląskich, zwłaszcza Śląska środkowego, np. take, jake.

- Liczne uproszczenia i redukcje spółgłosek w grupach spółgłoskowych, por. zanik ł, np. chopów , mody , tucek = chłopów, młody, tłuczek; wymowa strz jako szcz, np. szczegli = strzegli, trz jako cz, np. czydzieste , czecia ; rż, rs jako ż i sz, np. żany, no^łparztek = rżany, naparstek; pomijanie ć w bezokolicznikach, np. gryź, pajś = gryźć, paść; uproszczenia wyrazów typu dziołcha, pado = dziewucha, powiedzieć, powiada, czy przeca = przed się; sioł^ańdziejsiont = siedemdziesiąt. Być może w związku z tą tendencją pozostaje zachowana do dziś na Śląsku staropolska wymowa słowa barziej, jako barzi^y , tj. bez wzmocnienia grupy spółgłoskowej, do jakiego doszło w języku w większości gwar i języku ogólnym;

- Upodobnienia i rozpodobnienia fonetyczne, por. kt > cht, np. chtós , chto , niechtórzy = ktoś; czt > śt, np. śtyrno^łstym = czternastym.

- spółgłoski wstawne t i d w grupach spółgłoskowych kontynuujących psł. sr, zr, np. strzoda, zdrzadło = środa, źródło. Niekiedy w wymowie przed grupą -śrz- dochodzi do rozsunięcia artykulacyjnego i stwardnienia grupy sr, np. po^jsrodku = pośrodku.

Różnice w stosunku do stanu ogólnopolskiego dotyczą innego rodzaju gramatycznego niektórych rzeczowników, zaszeregowania do innego typu deklinacyjnego, czasem innych końcówek w odmianie. Inny rodzaj gramatyczny mają m.in. rzeczowniki: (ten) balek (pod wpływem niem. Balken), benzyn, ulyw, ud || chud (udo) (niemodlińskie) = ogp. ta belka, benzyna, ulewa, to udo, (ta) biedra = ogp to biodro. Część rzeczowników żeńskich spółgłoskowych przeszła do samogłoskowych, np. mysza, wsza = ogp. mysz, wesz.

Na uwagę zasługuje zachowanie niektórych końcówek przejętych z dawnej liczby podwójnej , np. -oma (-uma) w N. lm., np.: pra starzikuma , maszinoma , bryckuma , gazuma , spyrkuma , z kobietuma , z tymi autuma = starzykami, maszynami, bryczkami, gazami, spyrkami, z kobietami, z tymi autami , czy uogólnianie niektórych końcówek, np. -ów w D.lmn. (zjawisko ogólnogwarowe) niezależnie od rodzaju gramatycznego rzeczownika, np. kołów, polów, weselów, babów, wszów = ogp. kół, pół, wesel, bab, wszy.

W odmianie rzeczowników męskich w mianowniku lm. niektóre rzeczowniki męskoosobowe twardotematowe przybierają niekiedy końcówkę –y, np. doktory, chopyⁱ, gro^łfy, przy czym nie mają one charakteru ekspresywnego – deprecjonującego. Rzeczowniki brat i ksiądz przybierają oboczne końcówki: bratowie || bracio^ł , ksiyndzo^ł || ksiyndzowie (rzadsza), zawsze jednak zachowuje głoskę dz, por. ksiyⁿdzo^ł i gro^łfy panowały . W dopełniaczu lp. (podobnie jak w gwarach prawie całej Polski) zakres użycia końcówki -a jest znacznie szerszy niż w języku literackim, por. np. do lasa, śniega, gnoja itp. W celowniku lp. natomiast znacznie częściej niż w języku ogólnym pojawia się końcówka -owi,np. bratowi, chłopcowi, psowi itp. W bierniku lp. rzeczowniki nieżywotne przybierają końcówkę dopełniaczową -a (widzę grzyba, wziąć kija, co pozostaje w związku z tendencją ogólną polszczyzny potocznej). W narzędniku lp. z końcówki -em powstaje wtórna samogłoska nosowa -yⁿ, z bratyⁿ= z bratem. W miejscowniku lp. niekiedy rzeczowniki, w których doszło do mazurzenia, przybierają pierwotną końcówkę twardotematową -e, np. w kojsie (zam. oczekiwanej -u w koszu). Taka jak w dawnej polszczyźnie jest odmiana rzeczownika tydzień (tydziń), w której odmianie podlega druga część członu: tydnia, , tydniowi…, tydnie, tydni || tydniów…

W odmianie rzeczowników nijakich na wzmiankę zasługują formy mianownika, typu picie, jedzenie, z tzw. e długim, następnie pochylonym, wymawiane jak i || y, np. pici, jedzyni = picie, jedzenie. Narzuciły one swój typ odmiany innym rzeczownikom, które w M.lp. miały e (jasne), np. pole, serce. Cechą ta gwary północnośląskie wykazują związek z gwarami zachodniej Wielkopolski. Rzeczowniki te w dopełniaczu lp. regularnie przyjmują końcówkę a pochylone, np. z ^Łopolo^ł = z Opol-a. Na uwagę zasługuje rzeczownik dziecio, który w lp. odmienia się: dziecia, dzieciu, z dziciyⁿ, w lm. dzieci itd.

W odmianie rzeczowników żeńskich w dopełniaczu lp. rzeczowników samogłoskowych miękkich utrzymuje się archaiczna, dziś występująca w wielu gwarach, końcówka -e, np. piwnice, studnie = piwnicy, studni. Zapożyczony z niemieckiego rzeczownik muter (w M. i B. W. lp.) odmienia się następująco: mutry (jak żony ), mutrze , mutrą^u.

W omawianych gwarach, podobnie jak w innych gwarach polskich, zaimek 3.os. obok funkcji zaimka osobowego zachowuje swoje dawne wskazujące znaczenie (‘ten’ i ‘tamten’) i dwojaką odmianę: zależnych, on ^łón, ^łónego, ^łónemu itd. obocznie do przymiotnikowej ^łón, ^łónygo, ^łónymu. Niekiedy zaimek to używany jest do wzmocnienia, np.: jakito, cyjeto.

W odmianie przymiotników w dopełniaczu lp. występuje końcówka -égo, która w części gwar tego regionu rozszerzyła się także na odmianę zaimków (t-égo). Stopień najwyższy przymiotniki i przysłówki tworzą dawnym przedrostkiem na^o-. Niekiedy stopień wyrażany jest opisowo, za pomocą przysłówków barzo i blisko, np. barzij ^łopity.

Na uwagę zasługuje odmiana liczebnika dwa, gdyż miejscami w gwarach sycowskich w okolicy Wschowy zachowały się odrębne (dziś archaiczne) formy dla trzech rodzajów: dwa stoły, dwie okna i dwie krowy.

Różnice między polszczyzną ogólną a gwarami Śląska północnego są pozorne, gdyż często są skutkiem tylko innej wymowy lub wyrównań tematycznych, np. końcówkę -(a)m w czasownikach typu gram, wołam, śpiewam, wymawia się końcowe óm jako óⁿ, np. śpi^ywóⁿ . Podobnie zachowują się czasowniki, typu jem, wiem (jaⁿ, wiaⁿ).

Do charakterystycznych zjawisk w odmianie czasowników zaliczyć można:

- Częste wyrównania i analogie tematów w odmianie czasowników typu piorę piorę, np. 1. os. lp.: bierą, pierą; 1.os. lm.: bierymy , pierymy = bierzemy, pierzemy niekiedy pojadymy, wożymy, siedzymy. Niektóre czasowniki, np. na -ą-, -ną- lub spółgłoskowe wykazują wahania w formach czasu przeszłego, np.: zacliby , zaciągli go . Inne też w formie bezokolicznika zyskują cząstkę -ną-, np. rzeknąć .

- Zachowanie się jedynie w gwarach sycowskich końcówko -ta (z dawnej liczby podwójnej w 2. os. lmn. czasu przeszłego i trybu rozkazującego, np. wiyta , musita , nazywo^łta = wiecie, musicie.

- Końcówka -ma obok -my w 1.os. lm. trybu rozkazującego, np. róbmy || róbma.

- Zróżnicowana odmiana czasownika być w czasie teraźniejszym. np. 1. os. lp.: jestem || jestech || jázech jest || jázech || já jest || jezech || já jest || já je ; i 1. os. lm.: jesteśmy || jestechmy || myześmy są || mychmy są || my są;

- Formy dawnego aorystu w 1. os. lp. czasu przeszłego, np. -ch (-ech || -zech), np. zech joł robił , zech kupił = zrobiłem, kupiłem i w trybie warunkowym, np. miołbych (miałbym), mielibychmy, jo^ł bych poszoł (ja bym poszedł), zebych jo mioł

- Szerszy zakres użycia imiesłowów biernych pod wpływem języka niemieckiego.

Nierzadkie są tu konstrukcje powstałe pod wpływem języka niemieckiego, np. widzioł go iś, słyszoł go spiywać; ^łostoł siedzieć, ^łostawiuł go sto^łć; w tym także częstsze posługiwanie się stroną bierną, np. krowy są napajsiune, był ^łopity, mieć coś porobione itp.). Zjawisko to występuje w wielu gwarach na terenach, które znajdowały się pod zaborem pruskim i austriackim.

W gwarze śląskiej zachowała się dawna bezdźwięczna postać przedrostka s-/se- występująca przed spółgłoskami półotwartymi, pojawiająca jako oboczna w stosunku do typowej dla polszczyzny z- || ze-, np.: seblyć ‘zdjąć ubranie’, srywać || zrywać.

W czasownikach wielokrotnych produktywność zachował formant -ować, który odnajdujemy w znanych ze staropolszczyzny formacji, które od połowy XVI zaczęto zastępować formacjami z -y/-iwać, np. zakopować, ^łopatrować itp. Ten typ formacji ma charakter ogólnośląski.

Znaczna część słownictwa śląskiego ma zasięg ogólnopolski, część region śląski dzieli z innymi regionami (np. niewiasta ‘synowa’ (Śląsk i Podhale). Część leksyki odrębnej, swoistej ma charakter ogólnośląski (często są to archaizmy), np. gon (gun) ‘polowanie’, isty ‘ten właśnie’, cedzitko ‘sitko’, ciepać ‘rzucać’, gańba ‘hańba’, synek ‘chłopiec’. Ogólnośląski zasięg mają też niektóre germanizmy opa ‘dziadek’, oma ‘babcia’. Wyrazy, które spotyka się głównie na Śląsku północnym, to np. daka ‘strych’ wobec południowośląskiego powoł, podobnie: kłódka ‘mała beczka’ (płd Śląska ‘kłódka’), (płd.) masztalnia – kóⁿjski hlyw ‘stajnia’, wieprzek – browek, byk – buro^łk || bula, grzib, prawik , rycka ‘rydz’. W słownictwie północnośląskim nie brak również germanizmów, prajz ‘cena, wartość’, herzog ‘książę’ itp.

Źródła:

Alfred Zaręba, Śląskie teksty gwarowe, Kraków 1961, s. 11.

Stanisław Bąk, Mowa polska na Śląsku, Wrocław 1974, s. 34.

Stanisław Bąk, Gwary ludowe na Dolnym Śląsku. Cz. I. Głosownia, Poznań 1956, s. 46.

Stanisław Bąk, O nowy podział dialektów śląskich, „Slavia Occidentalis”, 28/29, 1971, s. 4-14.

Piotr Gołąb, Gwara Schodni i okolicy, Wrocław 1955.