Dialekt mazowiecki - Kurpie | Gwara regionu |
![]() |
![]() |
![]() |
Halina Karaś | |||||||||||||||||||
Gwara kurpiowska należy do większego zespołu gwar mazowieckich, tj. do dialektu mazowieckiego. Zgodnie z tradycyjnymi ujęciami dialektologicznymi (Kazimierza Nitscha i Stanisława Urbańczyka) i stosowanym w nich nazewnictwem położone są na tzw. Mazowszu dalszym (nowszym), czyli prawobrzeżnym, choć niektóre cechy łączą je z Mazowszem bliższym (starszym), czyli lewobrzeżnym. W tym ujęciu gwary kurpiowskie obejmują dwie enklawy terytorialne: koło Ostrołęki i Myszyńca (większa) i koło Broka nad Bugiem (mniejsza). (Zob. Mapa. Kurpie na mapie dialektalnej Stanisława Urbańczyka. Źródło: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. II, Warszawa 1962, mapa nr 1.). Zgodnie z nowszymi podziałami Kurpie sytuuje się na Mazowszu północnym (ściślej północno-wschodnim). Kładzie się też większy nacisk na związki kurpiowsko-mazurskie.
Kurpiowszczyzna w świadomości społecznej jest odbierana jako jednolity region kulturowo-językowy, ale dotychczasowe badania dowodzą, że jest ona także zróżnicowana. Wewnętrzne podziały językowe na Kurpiach przedstawia mapa Anny Kowalskiej (zob. Mapa. Kurpie – wewnętrzne zróżnicowanie). Decydujące znaczenie dla kształtowania się zarówno gwary kurpiowskiej, jak i jej wewnętrznego zróżnicowania miało osadnictwo – przede wszystkim mazurskie z północy i w nieco mniejszym stopniu mazowieckie z południa. Gwary kurpiowskie zachowują dwie podstawowe cechy dialektu mazowieckiego, tj. cechuje je:
Z mazurzeniem związane jest zjawisko pokrewne – Samogłoski pochylone na Kurpiach wymawiane są następująco:
Należy podkreślić, że obecność a pochylonego łączy gwary kurpiowskie z Mazowszem bliższym, lewobrzeżnym, a nie z Mazowszem dalszym, z którym terytorialnie Kurpie są związane (gwary Mazowsza dalszego bezpośrednio sąsiadującego z gwarami kurpiowskimi na ogół nie znają a pochylonego, gdyż zrównało się ono w wymowie z a jasnym). Wymowa samogłosek nosowych w gwarze kurpiowskiej jest obecnie zróżnicowana i rozchwiana. Na ogół w literaturze dialektologicznej podkreśla się, że charakterystyczną cechą kurpiowską jest W nagraniach z Charcibałdy spod Myszyńca szeroka wymowa ę występuje już wyjątkowo, jej ślady widać tylko w wymówieniu dziesiańć
= dziesięć oraz w odnosowionej realizacji ę w wygłosie: na ziosna
, w to butelka
= na wiosnę, w tę butelkę i w formie 3.os. lp. czasu przeszłego r. żeńskiego, np. wziała = wzięła. Przeważa natomiast wymowa zgodna z polszczyzną ogólną (np. kolęde
, pocęstujo
) lub zwężona, np. pińdziesiunt
, pyntka
= pięćdziesiąt, pętka. Samogłoska tylna ą w śródgłosie jest wymawiana zgodnie z językiem ogólnopolskim (np. niesiące
, ksiądz
) lub w sposób ścieśniony, np. ciungnik
, wyglunda
, sumsiedzi
, sunsiada
, dziesiuntki
, zaprzungo
= ciągnik, wygląda, sąsiedzi, sąsiada, dziesiątki, zaprząga (ogp. zaprzęga). W wygłosie natomiast charakterystyczny jest Wymowa grup ęł, ęl, ął w formach czasu przeszłego jest natomiast taka jak w wielu gwarach polskich, tj. jak en, on z przesunięciem nosowości na spółgłoskę, np. zaceni
, wzieno
, zagineni
, sie zacon
, wyciągneni
= zaczęli, wzięło, zaginęli, się zaczął, wyciągnęli. Lepiej (niż ę) zachowana jest w mowie informatorki szeroka wymowa grupy eN, np. przed progam
, sieyrpam
, jedan
, przedtam
, potam
, roweram
= przed progiem, sierpem, jeden, przedtem, potem, rowerem. Grupa oN natomiast realizowana jest – paralelnie do nosówki tylnej – w sposób zwężony jako óN, np. Zielónych Śwontków
, zielóne
, kómbajn
, kónia
, stróny
, bómbke
= Zielonych Świątków, zielone, kombajn, konia, strony, bombkę. Wymową ę, eN → ą, aN, dziś już zachowaną szczątkowo, gwara kurpiowska także nawiązuje do gwar Mazowsza bliższego, a nie dalszego, na którym Kurpie są położone. Cechą w świadomości społecznej obecnie uznawaną za typowo kurpiowską, choć również mającą szerszy zasięg w gwarach polskich) jest ☺Czy wiesz, że... Na Kurpiach znane jest obiegowe powiedzenie ukazujące ten typ wymowy: Ziater zieje w same zierzeje = Wiatr wieje w same wierzeje (tj. wrota, drzwi). Z wymową asynchroniczną spółgłosek wargowych miękkich związane jest stwardnienie w grupie św’ > św, np. śwenconeyj
, pośwenci
, śwatełka
, śwuntecne
, śwęto
, śwycke
, śwynie = święconej, poświęci, światełka, świąteczne, święto, świeczkę, świnie. Inne charakterystyczne cechy fonetyczne mazowieckie i szerzej także północnopolskie to:
☺Czy wiesz, że .. Wymowa taka, typowa też dla warszawskiej gwary miejskiej (tzw. wiech), odnotowana została w żartobliwym powiedzeniu: Jadzia, trzym Jadzię, bo jak tramwaj nadjadzie, to nam Jadzię przejadzie. Na całym Mazowszu i szerzej w Polsce północno-wschodniej znany jest wariant tej frazy w postaci: Jadzia, trzym Jadzię, bo jak pociąg nadjadzie, to nam Jadzię przejadzie.
Szerszy zasięg charakteryzujący różne gwary polskie mają natomiast takie zjawiska, niekiedy prawie ogólnogwarowe, jak m.in.:
W odmianie wyrazów (fleksji) typowe dla gwary kurpiowskiej i szerzej dla wielu gwar Mazowsza i północnej Polski są:
Ogólnogwarowy charakter ma natomiast upowszechnienie się końcówki -ów w dopełniaczu rzeczowników niezależnie od rodzaju gramatycznego, np. trombków
, kolendów
, bronów
, ciastów
, spódniców
, jajków
= trąbek, kolęd, bron, ciast, spódnic, jajek. W 2. osobie liczby mnogiej czasu przeszłego i w trybie rozkazującym przetrwała archaiczna końcówka -ta, poświadczona m.in.w piosence weselnej: Daliśta mnie dali, za kogośta chcieli, a teraz będzieta sami z niem siedzieli. W zakresie słowotwórstwa można wskazać przede wszystkim na rozpowszechnienie wyrazów utworzonych przyrostkiem -ak (wobec południowopolskiego typu na -ę), np. dziewcoka
‘dziewczęcia’, dziewcoki
‘dziewczęta’, prosiaoka
‘prosięcia’, cielaoke
‘cielęcia’, śwynioka, jegodziniaoku
(jagodziniaku ‘kępki krzewów jagodowych’), boroziniaoku
(borowiniaku, czyli ‘kępki krzewów borówkowych’), krześnioki
‘chrześnicy’, spaliniakaom
(spaliniak ‘silnik spalinowy’). Bardzo ciekawy jest tez zasób leksykalny gwary kurpiowskiej, który w dużej mierze decyduje o jej odrębności. Zachowało się w niej wiele słów archaicznych dzięki położeniu Kurpiowszczyzny i jej naturalnym granicom oddzielających ją od sąsiednich terenów. Specyficzne nazwy wyodrębniające gwarę kurpiowską to m.in. gula ‘indyczka’, kur ‘kogut’, beczy ‘miauczy’, chojka // chójka ‘sosna’, rejbaczka ‘tarka’, rejbować ‘trzeć’, rejbaki ‘kluski z tartych ziemniaków’, gżegżółka ‘biedronka’, kitel ‘spódnica’, powłóczka ‘gruba halka od pasa noszona pod spódnicą’, szpiki ‘skronie’, bełk ‘brzuch’, łysta ‘łydka’, reby ‘żebra’, kruki ‘pisanki’. Tzw. gadki kurpiowskie zawierające typowe słownictwo gwarowe można usłyszeć podczas różnych imprez regionalnych, takich jak np. Miodobranie w Zawodziu pod Myszyńcem, Wesele Kurpiowskie w Kadzidle czy Niedziela Palmowa w Łysych. Gwara kurpiowska, dzięki staraniom ludzi rozmiłowanych w Kurpiowszczyźnie i powracającej modzie na regionalizm, jak i cała kultura kurpiowska, zachowuje się stosunkowo dobrze, jest pielęgnowana i upowszechniana. Stopień jej zachowania jest jednak różny na różnych terenach i w różnych pokoleniach. Podobnie jak na innych obszarach Polski i tu wpływ języka ogólnego wypiera gwarę. Cieszy się ona jednak prestiżem i jako taka jest nauczana na warsztatach językowych, promowana przez Związek Kurpiów i stosowana – przynajmniej częściowo – także na oficjalnych imprezach kurpiowskich. |
« poprzedni artykuł | następny artykuł » |
---|