Dialekt małopolski - Łęczyckie | Gwara regionu |
Alina Kępińska | |
Gwary łęczyckie wspólnie z gwarami sieradzkimi zajmują obecnie centralny obszar Polski, a na owo centralne usytuowanie wskazuje już określenie gwary Polski centralnej, które jest tytułem monografii Marii Kamińskiej, wydanej we Wrocławiu w 1968 r., a poświęconej właśnie gwarom dawnej ziemi łęczycko-sieradzkiej. Zajmując znacznie mniejszy obszar niż gwary sieradzkie, podobnie jak i one są różnie traktowane przez dialektologów, albo jako małopolskie (np. Kazimierz Nitsch, Zdzisław Stieber, Stanisław Urbańczyk), albo jako pierwotnie wielkopolskie (np. Karol Dejna, Maria Kamińska). W istocie na tym terenie – pogranicznym pomiędzy trzema wielkimi regionami Polski, czyli Wielkopolską, Małopolską a Mazowszem – spotyka się cechy charakterystyczne dla wszystkich tych trzech głównych dialektów polskich; stąd też dialektolodzy obecnie traktują je jako typowe W opisie gwary danego terenu spór o jej przynależność dialektalną nie jest aż tak istotny; ważniejszy jest sam rejestr najważniejszych cech i wskazanie ich zasięgu czy genezy. Dlatego uwzględnia się tu cechy dialektalne najbardziej typowe dla Łęczyckiego, ewentualnie później dopiero sygnalizując, czy dana cecha jest ogólnogwarowa, czy łączy Łęczyckie z Wielkopolską bądź z Małopolską lub Mazowszem. W istocie rozmowa z trzema osobami, z Bogdańczewa i z z Mąkolic, wykazuje, że informatorzy posługują się polszczyzną zbliżoną do standardowej, a cechy gwarowe są mało wyraziste. Trudno zresztą było znaleźć informatora, którego Dwie podstawowe cechy dialektalne łączą gwary łęczyckie głównie z Małopolską, tzn.: Spółgłoska dźwięczna odpowiadająca ogólnopolskiej spółgłosce bezdźwięcznej pojawia się ponadto w wyniku Pewien związek z mazurzeniem ma Odmienna od języka literackiego jest wymowa dawnych dawnego é jako y (lub dźwięk pośredni ye) po spółgłoskach twardych i stwardniałych, np. dwudziestygo ósmygo
, pierszygo
, z jednygo
, mlykim
, plyśnieje
, znalyźć
= dwudziestego ósmego, pierwszego, z jednego mlekiem, pleśnieje, znaleźć, a po miękkich zaś przeważnie jako i, np. do śmichu
, śmiszne
, kobitom
, przyniś
, powidz
, do drugigło
, ale śpiywałam
= też, do śmiechu, śmieszne, kobietom, przynieś, powiedz, drugiego, śpiewałam, dawnego á jako o, np. dziod
, loske
, po śniodaniu
, kozały
, słuchocie
, schowoł
, wyganioł
, zabroł
, dużo, drewniano
= dziad, laskę, po śniadaniu, kazały, słuchacie, schował, wyganiał, zabrał, duża drewniana, a także w przyrostkach, takich jak -ak, -arz czy -al, np. dzieciok
, chłopoków
, świnioka
, gospodorz
, kowol
. Ten sam rezultat, czyli y lub i na miejscu ogólnopolskiego e, zaś o na miejscu a, wynika ponadto ze Gwary łęczyckie zachowują dawne grupy ir, yr z brakiem Wskazana powyżej realizacja e jako y po spółgłoskach twardych, zaś jako i – po spółgłoskach miękkich (głoska y jest w tej pozycji wyjątkowa), por. więcej przykładów: jednymu
, pod łoknym
, potym
, tyn Nimcioszek
, wy mnie
oraz na tydziń
, piniążek
, Nimiec
, kijim
, pługim
, zimia
, ni mogły
, ni mo zimi
i po swojymu
, ale także niekonsekwentnie i rzadko (czasem tylko w opowiastkach ludowych): o jako u, np.: una
, łun
, kuńczyny
, kuniec
= ona, on, kończyny, koniec. Podobnie wymowa ę jako nosowe y lub grupa yN po spółgłoskach twardych lub jako nosowe i (iN) – po miękkich, głymbij
, kryńciło
, pryndzyj
, pynkła
, ze synkatym
, minsa
, dziesińć
, wincy
= głębiej, prędzej, pękła, z sękatym, mięsa, dziesięć, więcej; ą – jako nosowe u przed spółgłoskami szczelinowymi, np. sunsiada
, sunsiadka
, ale też piniążek
. Rzadka jest Częsty jest natomiast Przed spółgłoskami l, ł spotyka się typowo gwarową realizację typu: rozdyna sie
, wzinam
. Rzadko występuje Rzadkie jest też Konsekwentny brak Gwary łęczyckie cechuje typowy dla Polski południowej i zachodniej, związany z Także uproszczenia Zmiana w Z dialektem mazowieckim łączą z kolei gwary łęczyckie wyraziste fonetyczne cechy mazowieckie, których w porównaniu z gwarami sieradzkimi jest tu więcej. Są to, poświadczone na ogół sporadycznie: a) b) związane z c) uproszczenie grup spółgłoskowych powstałych w wyniku d) sporadyczna twarda wymowa spółgłoski miękkiej k’ (zob. e) wyjątkowa wymowa twarda Cechy fleksyjnePojedynczo tylko poświadczona jest odmienna od ogólnopolskiej forma W odmianie zaimków zachowuje się archaiczna końcówka M lmn. form niemęskoosobowych, np. uny
: „Uny były tam łod Buga czy gdzieś, take Nimcy”. Powyższy przykład potwierdza także różnice między gwarami łęczyckimi a polszczyzną standardową w realizacji W związku z odmienną realizacją kategorii męskoosobowości męskie osobowe rzeczowniki twardotematowe obok końcówek ogólnopolskich mają też końcówkę -y, np. muzykanty
: przychodziły muzykanty czy chłopy
: chłopy ubirały, a miękkotematowe – końcówkę -e, np. Nimce
, Ruskie
: „Porząnne były Ruskie, poprzywoziły takie różne rzeczy, to rozdawały”. W wyniku Wśród Równie rzadka wśród form W odmianie czasownika zemleć obserwuje się wzajemne wyrównania wynikające z różnicy między tematem czasu przeszłego (i bezokolicznika) a tematem czasu teraźniejszego, por. w tekstach z Tumu o pieczeniu chleba i ciasta: zmelić (tu ponadto z mazowieckim przyrostkiem –ić) czy zmieli sie. Słowotwórstwo (wybrane zagadnienia):Mazowiecki przyrostek –ić, np. polecić
, wiedzić
, też: zmelić ‘zemleć’, mić
= mieć. Liczne Zdrobnienia wpływają na Słownictwo (wybór):aby – partykuła ‘tylko’: „Umiał śpiewać, to łączył tam swoje jeszcze trzy grosze, a nie umiał, to aby mówił, żeby na niego nie śpiewać”. bania ‘dynia’. bułka ‘ciasto zostawiane jako zakwas do następnego wypieku’, też: ‘bochenek chleba’. dziargotać
‘mówić niby innym, niezrozumiałym językiem’: „Po swojymu tam dziargotałam”. dzieża // dzierża ‘drewniane, zwykle okrągłe naczynie do zarabiania chleba’. galancie
‘dużo’, też: ‘dobrze, ładnie, fajnie’: „Galancie ty margaryny było”. ino – partykuła ‘tylko’: ino jednymu
, ino pilnowała dzieci
; w tym znaczeniu ponadto aby oraz ogólnopolskie tylko. kobieta – tak o żonie: „Przyszed do mnie, z kobitą przyszed”. kopańka ‘duże, podłużne drewniane naczynie do zarabiania chleba’. leberka – przez samą informatorkę zdefiniowana jako: „to inaczej pasztetowa”; wyraz potwierdza wpływy niemieckie w gwarze. nażreć się ‘najeść się’: „Jak sie nażarła, to sie rozdyna i pynkła” (o krowie), występujące obok ogólnopolskiego najeść się: „No, jak sie tak najadła kończyny za dużo, no to ju, takie miała boki oba, wielkie”. pasztetowa – wędlina jak pasztet, z mięsa mielonego; wyraz potwierdza uniwerbizację. przewoziny
‘obrzęd kończący wesele, a polegający na przewiezieniu państwa młodych wozem przez wieś, z towarzyszącymi im muzykantami’; w drugiej połowie XX w. zwyczaj miał charakter zabawowy. przód – przysłówek ‘najpierw, początkowo, wcześniej’: „Przód to tak było rzetelnie, że kiedy sie urodził, to czsza było zapisać”. stary mój – tak o mężu: „Mówił stary mój, że to ze żydowskich nosów”. tarka ‘ręczna pralka do prania’. wychodzić ‘pochodzić’: „Z bogatego rodu ona wychodziła”. zsiadłe ‘kwaśne’, tak o mleku. żarcie ‘jedzenie dla zwierząt’, ekspresywnie bądź niestarannie tak też o jedzeniu dla ludzi. |
« poprzedni artykuł | następny artykuł » |
---|