Słownictwo ekspresywne w dialektach charakteryzuje się tym, że – podobnie jak w języku ogólnym – nie tylko oznacza jakieś desygnaty (osoby, rzeczy, zjawiska, stany), ale również wyraża do nich emocjonalny stosunek. Barwa ekspresywna wyrazów i frazeologizmów może mieć charakter dodatni (tu należy wymienić takie klasy jak: określenia zdrobniałe i pieszczotliwe, żartobliwe, czułe, uroczyste, podniosłe, poetyckie, patetyczne) lub ujemny (określenia ironiczne, lekceważące, pogardliwe, zgrubiałe, trywializmy i wulgaryzmy). Słownictwo ekspresywne występuje w gwarach z dużą częstotliwością, co jest cechą charakterystyczną wypowiedzi mówionych w ogóle i łączy wypowiedzi gwarowe z wypowiedziami formułowanymi w stylu potocznym języka ogólnego. W gwarach ludowych z większą intensywnością niż w języku ogólnym występują szczególnie określenia pieszczotliwe i zdrobniałe, lekceważące i zgrubiałe, co wynika ze szczególnej produktywności odpowiednich formantów słowotwórczych, np. kierdaczek (kierda ‘knur’), wymiączko, dziewuszątko, krówcia, chleweczek, bydełeczko, sadeniek, swaszeńka (swacha), zbożeńko, wiuczek (wuj), sukniczka (suknia), pierścienik (pierścień); wołowina ‘nędzny wół’, babol (baba), bękarcisko, macoszysko, babiszcze (baba), sraluch, znajduch, dziewczucha, dziewucha. Za charakterystyczne należy uznać także wyrazy złożone o zabarwieniu żartobliwym lub wulgarnym, np. dławiduda ‘organista’, kurzydym ‘palacz papierosów’, łapibabka ‘akuszerka’, płuczymorda ‘pijak’, wykpigrosz ‘oszust’; chwalidupa ‘samochwał’, oszczywęgieł ‘nocny kawaler’, wypnidupa ‘kulawy’. Wyraźnie zaznaczającą się grupą słownictwa ekspresywnego są przezwiska ludowe. Mogą być one tworzone od nazw cech zewnętrznych (Antałek ‘gruby jak beczka’, Gil ‘mający długi czerwony nos’, Kanek ‘niski’, Kleryk ‘o charakterystycznej łysinie, jak u zakonnika’, Zajęczy pyszczek ‘mający zajęczą wargę’); od nazw cech psychicznych (Balon ‘szybki, prędki’, Dyluś ‘tchórzliwy; dać dyla’, Salomon ‘mądry, oczytany’, Ogier ‘kobieciarz’); od imion i nazwisk (Mikuś ‘syn Mikołaja’, Mościcki ‘chrzestnym przezywanego, jako siódmego chłopca w rodzinie, był prezydent Mościcki’); od określeń topograficznych (Góras, Warszawiak); od charakterystycznych powiedzonek, przekleństw (Bożeć ← Boze, co za casy, Kajton ← kaj to, Winc ← więc, Skurczysyn, Kurwytyna); od nazw zawodów (Farmiarz ← właściciel farmy kur, Pszczółka ← właściciel pasieki); od szczególnych sytuacji (Wisieluch, Wściekły, Żeniarz). Swoistą grupę ekspresywizmów gwarowych stanowi słownictwo języka folkloru, np. ród, familia ‘rodzina’, ojcowie ‘rodzice’, tatuś, ojczulek, mać, mateczka, mamusia, pan ojciec, pani matka, matula, matuś, tatuliczek, tateńka, dziecię, dzieciąteczka, dziecina, nacechowane podniosłością (często archaiczne), o charakterze honoryfikatywnym (godnościowym). Por. Ekspresywne nacechowanie wypowiedzi, Nazwiska kobiet, Nazwy ekspresywne, Słowotwórstwo czasowników, Słowotwórstwo przymiotników, Słowotwórstwo rzeczowników, Spieszczenia, Zdrobnienia, Zgrubienia. |