Gwary Żywiecczyzny zalicza się na ogół do dialektu małopolskiego, a ściślej do gwar południowomałopolskich. Żywiecczyzny jako odrębnego regionu gwarowego brak na mapie schematycznego podziału dialektów polskich Kazimierza Nitscha i Stanisława Urbańczyka, ale obaj dialektolodzy wspominają o niej w szczegółowym opisie gwar Pogórza i pasa górskiego. Od zachodu gwary Żywiecczyzny sąsiadują z gwarami Śląska Cieszyńskiego, a od wschodu z gwarą orawską. Ze względów geograficznych i historycznych gwara żywiecka jest wewnętrznie zróżnicowana. Gwara południowożywiecka należy do grupy gwar góralskich, natomiast północnożywiecka do gwar Pogórza. W tej części Pogórza między Żywcem, Wadowicami i Suchą są gwary, w których obie nosówki zlały się w jedną ą, a nosowość zanika, stąd na miejscu ę, ą słyszymy o. Zaprezentowane w przewodniku teksty pochodzą z południowej Żywiecczyzny, z dwóch wsi położonych nad granicą słowacką – Złatnej i Korbielowa, które różnią się właśnie wymową samogłosek nosowych.
Gwary Żywiecczyzny zachowują dwie podstawowe cechy dialektu małopolskiego:
fonetykę międzywyrazową udźwięczniającą , np. jag mi wszyśko , śmietana jag ustoi się , samyg łobrazów , jag mioł
= jak mi wszystko, śmietana jak ustoi się, samych obrazów, jak miał;
mazurzenie, np. cornym , połozył , zoden wiecór , wesła , powinsowali
= czarnym, położył, żaden wieczór, weszła, powinszowali; czasem
siakanie, np. zielaźne
, zioberka ,śtachety , śklonki ze śkła = żelazne, żeberka, sztucznego, szklanki ze szkła.
Wspólny z południową Małopolską jest także rozwój samogłosek pochylonych, tj.
e pochylone > y: na rzyce , śniyg , dopiyro , śpiywali , biyda
= na rzece, śnieg, dopiero, śpiewali, bieda,
ścieśnione o jest wymawiane jest natomiast jako dźwięk pośredni między o i u, rouwniutkie , z poułkami , droubka
, kounia = równiutkie, z półkami, dróbka (tj. podroby), konia.
Gwary Żywiecczyzny są zróżnicowane pod względem wymowy samogłosek nosowych. Krystyna Holly [1993], badając w roku 1980 gwary Żywiecczyzny, wyróżniła w nich 3 typy wymowy nosówek: 1) wymowę jednonosówkową, tj. ę i ą > ą, 2) wymowę mieszaną nosówek, ale z tendencją do przejścia w jednonosówkowość, 3) wymowę dwunosówkowa. Zauważyła też nasilającą się tendencję do zanikania nosowości.
Korbielów ma wymowę typu 1), czyli jednonosówkową, Złatna – typ 3), czyli dwunosówkową. Wymowa nosówek w języku naszej informatorki z Korbielowa jest rozchwiana. Z jednej strony sporo jest przykładów rozróżniania ę i ą, wymawianych zgodnie z normą ogólnopolską lub w sposób mniej lub bardziej ścieśniony, np. świyncenia , mieynto , łobrzyndy = święcenia, miętę, obrzędy, z drugiej zaś widać, że nastąpiło zlanie się obu nosówek w jedną w połączeniu z zanikiem nosowości (ę )( ą → o), stąd o na miejscu ę, ą, por. w śródgłosie: jak sie uprzodzie , najwioksy ,gosi , siogali ,dobowe , na świota ,miotka , w kocie , zajoce = jak się uprzędzie, największy, gęsi, sięgali, dębowe, na święta, miętka, cielęca, w kącie, zające. W wygłosie na ogół nosowość zanika, przy czym:
tylne -ą > o: w 3 os. lmn. czas teraźniejszego: wymyjo , rozbiyrajo , sczygo
= rozbierają, strzygą (z wyjątkiem som); oraz w bierniku i narzędniku lp. przymiotników, zaimków przymiotnych i liczebników porządkowych, np. na Matko Bosko Zielno , tako płotajcówko ,jag na siodmo
= na Matkę Boską Zielną, taką potańcówkę, jak na siódmą;
przednie -ę wymawiane jest albo jako -o w B. lp. rzecz. żeńskich: mo nitko grubo , przez zimo , na Wielko Niedzielo , kapusto jedli , jak babo brzuk błolał
= ma nitkę grubą, przez zimę, na Wielką Niedzielę, kapustę jedli, jak babę brzuch bolał,; albo częściej jako -e w różnych pozycjach, np. kiełbase
, muse , płokrywke
= kiełbasę, muszę, pokrywkę.
narzędniku lp. rzeczowników żeńskich (też męskich na -a) i form przymiotnikowo-zaimkowych: takom specjalnom , lampom naftowom , ze syrom , z p|łoesypkom , z marmuladom = taką specjalną, lampą naftową, ze serem, z posypką, z marmoladą.
Grupa eN wymawiana jest najczęściej jak w języku ogólnym, czyli jako eN lub ze ścieśnieniem jako yN, np. kłorzynia , płotym , cemyntów = korzenia, potem, cementu; ale niekonsekwentnie pojawia się też wymowa eN jako oN, np. do cedzonio , powiom , jesionne , ten lon ,do sioni ,ziomnioki , jedon , razom , płotom = do cedzenia, powiem, jesienne, ten len, do sieni, ziemniaki, jeden, razem, potem.
Wymowa dwunosówkowa charakteryzuje gwarę Złatnej, tj. obie samogłoski nosowe są rozróżniane, jak w języku ogólnym, niekiedy tylko różnią się ścieśnieniem. Nosówka przednia ę jest zatem wymawiana albo jak ogólnopolskie ę, albo w sposób ścieśniony jako nosowe y lub grupa yn, np. po|cynstowali , świynta , sprynżyny , ryncna , r|ynkawice , dziesiyńć = poczęstowali, święta, sprężyny, ręczna, rękawice, dziesięć. Wymowa -ą w śródgłosie nie różni się od wymowy ą w polszczyźnie ogólnej, natomiast w wygłosie słyszymy -om, np. paczom , niscom , zbierajom , przijdom , płomierzom , zyjom
,z skójconom = patrzą, niszczą, zbierają, przyjdą, pomierzą, żyją, skończoną.
W niektórych formach ę w śródgłosie traci nosowość, np. bedom , piykniejso , jećmiyj, j|ecmienia = będą, piękniejsza, jęczmień, jęczmienia. W formach czasu przeszłego czasowników, typu wziąć, zacząć powszechna jest natomiast wymowa en, on na miejscu ogp. ęl, ęł, ął np. wzieni , wzion , zaceni , wzieno sie = wzięli, wziął, zaczęli, wzięło się.
Inne najważniejsze cechy fonetyczne gwary żywieckiej:
akcent inicjalny w całej południowej Żywiecczyźnie, np. z|abili , k|awołecki , w ch|ałupie , h|akuje , k|apuśnica , n|awarzyj
;
zastępowanie końcowego -ć w bezokolicznikach jotą, np. żem sie ubraj , zacyli my sie budowaj , trzea wstaj , musieli płochowaj , kto miał skubaj, plowiedziej , wiedziej, słuzyj, posznurowaj, kłupij = żeby się ubrać, zaczęli my się budować; trzeba wstać, musieli pochować, kto miał skubać, powiedzieć, wiedzieć, służyć, posznurować, kupić;
typowo małopolskie
przejście wygłosowego -ch > -k, które obejmuje nie tylko końcówki fleksyjne, np. hucnyk, nijakik (dziwów) , samyk łobrazów, w kapelusak , w baretkak , po tyk miastak , po tyk błogacak , na blachak , tyk młodszyk = hucznych, nijakich (tj. żadnych), w kapeluszach, beretach, po tych miastach, po tych bogaczach, na blachach, tych młodszych, lecz także wyrazy rdzenne, np. grok , grog i bób, mek = groch, groch (i bób), mech, ale niekiedy to -ch jest bardzo osłabione i zanika, np. wier (konia) , = wierzch (konia);
obecność spółgłosek protetycznych, zwłaszcza ł, rzadko j i h.
Labializacja prawie zawsze występuje w nagłosie przed o-, rzadziej u-, np. łoślepnie , łodezwała , łośkrobali , łociec , łumyjom
= oślepnie, odezwała się, oskrobali, ojciec, umyją, częsta jest także w śródgłosie, np. chłodzom , płopaczom , młusiały łuciekaj = chodzą, popatrzą, musiały uciekać; rzadka jest
r frykatywnym , które dziś wymawia się jako sz // ż, np. trzi (byki) , w|arziwa , przigotowanego , grzibki , wytrzimało , przijechałam , prziniesła
= trzy (byki), warzywa, przygotowanego, grzybki, wytrzymało, przyjechałam, przyniosła; czasem to rz przeszło w ś, np. psiesły, psinieśli = przeszły, przynieśli,
upowszechnienie się tematów z e zamiast z ‘o (
brak przegłosu), np. od|wiedła, przyniesła , prziwiedła , brzeza, jedła = odwiodła, przyniosła, przywiodła, brzoza, jodła,
silne uproszczenia grup spółgłoskowych, np. w|iosece , na misece , w m|aśnice , p|anice , ine = wioseczce, na miseczce, w masielniczce, paniczce (zdrobnienie od pani), inne,
formy 3. os. czasownika iść i pochodnych od niego czasowników z -ł zamiast -dł, np. wyseł , szeł , psiseł , przyseł , poseł
= wyszedł, szedł, przyszedł, poszedł.
W odmianie wyrazów, za charakterystyczne cechy gwary żywieckiej, choć także na innych terenach Małopolski południowej, należy uznać:
dopełniacz liczby pojedynczej rzeczowników żeńskich miękkotematowych na -a z archaiczną, zachowaną na wielu obszarach Polski południowej końcówką -e, np. d|o ziemie , do tej p|iwnice , dło miednice (K) = do ziemi, do tej piwnicy, do miednicy;
formy 1. os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego i przyszłego prostego z końcówką pochodzenia słowackiego -em, np. jezdzem , jadem , pisem , siadnem , patrzem , pódem , widzem = jeżdżę, jadę, piszę, siądę, patrzę, pójdę, widzę;
formy 1. os. liczby mnogiej czasu teraźniejszego i przyszłego prostego z tematami wyrównanymi do 1. s. lp., np. idemy, jezdzemy , płosadzemy , chłodzemy , mogemy , strzygemy = idziemy, jeździmy, posadzimy, chodzimy, możemy, strzyżemy;
formy 1. os. liczby pojedynczej czasu przeszłego z -ch pochodzącym z dawnego aorystu (a to wygłosowe -ch przeszło w -k), np. Łożeniłak się , przeżyłak , chciałabyk
= ożeniłam się, przeżyłam, chciałabym.
Z gwarami śląskimi łączą gwary Żywiecczyzny m.in. następujące zjawiska:
formy mianownika i biernika liczby pojedynczej rzeczowników nijakich miękkotematowych zakończone na -i (gdzie -i < e ścieśnione < *-ьje), np. na potępieni, na śniadani , całe zyci
= na śniadanie, całe życie,
końcówka -i mianownika i biernika lp. rodzaju nijakiego i lmn. rodzaju niemęskoosobowego przymiotników, np. taki cieniutki drewno , taki sukno
= takie cieniutkie drewno, takie sukno, łogródecki m|alutki , taki dasecki , ty dziki świnie , piece piekarski , wszystki drzywka = ogródeczki malutkie, takie deseczki, piece piekarskie, wszystkie drzewka;
dopełniacz liczby pojedynczej rodzaju męskiego i nijakiego miękkotematowych przymiotników i zaimków przymiotnych na -igo, np. z takigo , z jakigo
= z takiego, z jakiego;
rzadko śląski typ rzeczowników rodzaju nijakiego miękkotematowych na -o, poświadczony jednostkowo z obu wsi, por. bierco
‘orczyk’, zielo = ziele.
W słowotwórstwie typowe są:
liczne zdrobnienia, np. ch|lebicka , cielyncko , kłonicek , b|ysicka
,
, p|anicko , kaździutko
= chlebka, cielątko, koniczek, byczka, zdrówka, pani, każda; rzadkie zgrubienia, np. weź jałowcysko do potocyska , łokropecny = weź jałówkę do potoku, okropny;
zaimki nieokreślone z przyrostkiem -ik, -si, odpowiadające ogólnopolskim formom zaimkowym na -ś, np. cosik, kasik, skądsik, jakiesi = coś, gdzieś, skądś, jakieś;
przymiotniki na -aty, np. dziurkate, robate, kwiociate
= dziurkowane, robaczywe, kwiaciaste, i imiesłowy przymiotnikowe bierne z -t- (zamiast ogp. -n-), np. w|ywiote , nalote (włody) , łoblaty (K) = wywiane, nalane, oblany,
wtórne czasowniki wielokrotne, czyli wyrażające powtarzanie czynności, na -ować, np. ch|odzowoł , ł|ogrodzowali , z|dropowali , j|ezdzowało , uważować, gadouwali = chadzał, ogradzali, zdrapywali, jeździli, uważali, gadali.
Słownictwo gwar żywieckich (zwłaszcza południowej Żywiecczyzny) jest wspólne dla wszystkich gwar pasa górskiego. Charakterystyczne jest słownictwo pasterskie, a w nim wyrazy pochodzenia obcego, m.in. rumuńskiego: baca, córek ‘przegroda w stajni na cielęta, jagnięta’, klog ‘podpuszczka do zakwaszania mleka’, p|ucierka ‘rodzaj naczynia’; węgierskiego: gazda, siuchoj ‘parobek’, słowackiego, np. hola ‘hala’, młaka ‘podmokła łąka’. Ze względu na sąsiedztwo ze Śląskiem sporo jest wyrazów śląskich, np. putek ‘ojciec chrzestny’, brzym ‘modrzew’(K), sędzioły // sodzioły ‘gonty’. Wyrazy typowe tylko dla Żywiecczyzny to m.in. siep ‘wyspa lub pastwisko’, więcyl ‘więcej’. Większość słownictwa natomiast jest wspólna innymi gwarami Małopolski południowej, np. putnie ‘wiadra drewniane’, k|apuśnica ‘rodzaj zupy z kapusty’. Wiele wyrazów zachowało się też w gwarze żywieckiej w archaicznej postaci, np. połednie
= południe i wyraz pochodny połednina
, c|akało
= czekało, zwonki = dzwonki, łociec
= ojciec, smylić
= zmylić, tj. pomylić.
Poza zróżnicowaniem terenowym (zwłaszcza północ – południe) warto zwrócić uwagę też na duże zróżnicowanie pokoleniowe, a także na oddziaływanie języka ogólnego, które powoduje rozchwianie wymowy i powstanie wielu form obocznych. Wiele zjawisk wyżej omówionych charakteryzuje też już tylko język najstarszych mieszkańców Żywiecczyzny, choć gwara utrzymuje się stosunkowo dobrze.