| Dialekt mazowiecki - Podlasie | Gwara regionu |
|
|
|
| Monika Kresa | ||||||||||||||||||||||||||||
Pod względem językowym gwary Podlasia stanowią część dialektu mazowieckiego. Ponieważ historyczne i geograficzne granice tego regionu są do dziś kwestią sporną, w niniejszym opracowaniu za gwary podlaskie uznano gwary obszaru nad Narwią i Bugiem z Białymstokiem, Białą Podlaską, Drohiczynem, Sokółką i Bielskiem Podlaskim, czyli obszaru pozostającego w granicach wyznaczonych przez Kazimierza Nitscha i Stanisława Urbańczyka. Gwary podlaskie od północy graniczą zatem z Suwalszczyzną, od zachodu z Kurpiami, Mazowszem dalszym i bliższym, od południa zaś z gwarami pogranicza wschodniego młodszego. Kształtowały się one z jednej strony pod wpływem dialektu mazowieckiego, z drugiej zaś strony duży wpływ na ich dzisiejszy kształt miały i mają nadal języki wschodniosłowiańskie: szczególnie białoruski i ukraiński, oraz gwary północnokresowe. Cała bowiem wschodnia granica gwar podlaskich to obszar interferencji z tymi właśnie językami i gwarami. Poniższy przegląd cech gwarowych dokonany został na podstawie dostępnej literatury (zob. Literatura) oraz badań terenowych. Przykłady ilustrujące poszczególne cechy pochodzą z miejscowości: Czerwonka (gmina Suchowola, powiat Sokółka), oznaczane jako (C), oraz Śnieżki (gmina Boćki, powiat Bielsk Podlaski), oznaczane jako (Ś). 1. FONETYKA1.1. Cechy charakterystyczne dla dialektu mazowieckiego W zakresie fonetyki gwary podlaskie zachowują na ogół cechy charakterystyczne dla całego obszaru dialektu mazowieckiego.
Pierwszą z nich, występującą niemal bezwyjątkowo, jest 1.2. Wymowa samogłosek, czyli wokalizm 1.2.1. Dla gwar podlaskich charakterystyczna jest zasadniczo odmienna niż w języku ogólnopolskim wymowa dawnych Nieodbiegająca od normy języka literackiego jest wymowa dawnej 1.2.2. Samogłoski nosowe są na Podlasiu wymawiane zasadniczo w sposób bardzo zbliżony do języka ogólnopolskiego. Samogłoska przednia ę jest zatem wymawiana jak ogólnopolskie ę: synchronicznie bądź z utratą nosowości w wygłosie oraz asynchronicznie w śródgłosie przed szczelinowymi. Asynchronia polega w tym przypadku na wymowie dwuelementowej: drugi element jest elementem nosowym, pierwszy stanowi samogłoska ustna o odpowiedniej barwie: menszczyzna (Ś)
. W związku z podlaską tendencją do 1.2.3. Inne zjawiska wokaliczne. Podobnie jak cały dialekt mazowiecki, gwary podlaskie charakteryzuje wymawianie y jako głoski pośredniej między y i i: z kolendamyi (Ś)
= z kolędami. Cechą wyróżniającą Podlasie na tle dialektu mazowieckiego jest Inną cechą charakterystyczną wyłącznie dla Podlasia, związaną z wpływem języków wschodniosłowiańskich jest Charakterystyczne dla dialektu mazowieckiego, aczkolwiek zleksykalizowane, czyli pojawiające się w konkretnych wyrazach W dialekcie mazowieckim spotyka się również śródgłosowe przejście -ar- w -er-: umerła, poderty = umarła, podarty. Nie zostało ono jednak odnotowane w badanych gwarach. Podobnie rzecz wygląda z przejściem -a- w -e- przed spółgłoskami 1.3. Wymowa spółgłosek, czyli konsonantyzm Podlaska, gwarowa i różna od ogólnopolskiej wymowa spółgłosek związana jest najczęściej z sąsiedztwem tych gwar z dialektami kresowymi i wpływem języków wschodniosłowiańskich. Takie pochodzenie ma zapewne utrzymujące się jeszcze na Podlasiu ł przedniojęzykowo-zębowe: było (C)
, młóco (C)
, młodych (C)
, szkoła (C)
= było, młócą, młodych, szkoła oraz miękka wymowa l’ przed samogłoskami szeregu przedniego: niedalieko (C)
, szeregu tylnego: liatem (C)
i w wygłosie: kawal’ (C)
= niedaleko, latem, kowal. Podobne jest pochodzenie półmiękkiej wymowy spółgłosek środkowojęzykowych: ś, ć, ź, dź: żebys’c’ie (C)
, dz’iec’i (C)
, ludz’i (C)
= żebyście, dzieci, ludzi. Również typowo podlaskie jest przejście k w ch w grupie kt: nichto (C)
= nikt, a także przejście g w h: maho męża (C)
= mego męża. Również dla Podlasia charakterystyczne jest, utrzymujące się niemal na całym jego obszarze dźwięczne h: hodujo (C)
= hodują. Bezdźwięczna wymowa w, w’ po spółgłoskach bezdźwięcznych charakterystyczna dla języka ogólnopolskiego obejmuje natomiast jedynie zachodni pas Podlasia, wschodnie tereny oraz tereny przygraniczne zachowały dźwięczne w, w’ pod wpływem sąsiednich dialektów kresowych i języków wschodniosłowiańskich. W gwarach tego obszaru pojawia się także wymowa spółgłosek w, f z dwuwargową szczeliną jako [ω] i [φ], co związane jest z wpływem języka ukraińskiego i białoruskiego. Zgodna na ogół z językiem ogólnopolskim jest natomiast wymowa 1.4. Akcent Zasadniczo akcent w gwarach Podlasia jest zgodny z normą ogólnopolską, w niektórych rejonach, szczególnie tych, sąsiadujących z dialektami północnokresowymi występować może nieregularnie 2. FLEKSJA Cechy fleksyjne wstępujące na Podlasiu są charakterystyczne zasadniczo dla gwar całej Polski. Wyjątek stanowią tutaj cechy będące wynikiem wpływu języków wschodniosłowiańskich na gwary podlaskie. 2.1. Fleksja rzeczowników Wahania w końcówce dopełniacza rzeczowników nieżywotnych: do woza, do wozu. są charakterystyczne dla gwar całego Mazowsza, ale również dla języka ogólnego. Z tego powodu niemożliwe jest wyznaczenie zasięgów występowania tej cechy i zasadniczo nie traktuje się jej już jako cechy wyłącznie gwarowej. Gwarowy jest natomiast i charakterystyczny dla badanych obszarów dopełniacz lmn rodz. żeńskiego utożsamiany z dopełniaczem l. m. rodzaju męskiego: z tych tradycjów (C)
, tych zabawów (C)
, i kukułek nie ma i tych żabów nie słychać (Ś)
, wrzask żabów (Ś)
= z tych tradycji, tych zabaw, i kukułek nie ma i tych żab nie słychać, wrzask żab; jak również wahania w wyborze końcówki dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego: chrześcijanów = chrześcijan. Typowo wschodnie pochodzenie mają natomiast wahania w końcówce biernika rzeczowników rodzaju żeńskiego: wywalczyli szkołu (C)
= wywalczyli szkołę. Również charakterystyczne dla Podlasia jest narzucenie formy rzeczownika przymiotnikowi (imiesłowowi przymiotnikowemu), który go określa: panne młode (Ś)
= pannę młodą. 2.2. Fleksja czasowników W zakresie fleksji czasowników występują zasadniczo niewielkie wahania od normy języka ogólnego, a cechy gwarowe, z którymi możemy się jeszcze spotkać, pojawiają się także w innych gwarach mazowieckich, należą tutaj: – końcówka 1 os. l. poj. rodz. czasu przeszłego: ja już pamiętała = ja już pamiętałam; – końcówka 1 os. l Mn. czasu przeszłego: myśmy mieli (Ś)
, bądź nie będziem żenić (Ś)
= my mieliśmy, nie będziemy żenić. 2.3. Kategoria męskoosobowości Liczne różnice w związku z 3. SKŁADNIA Najważniejszą i najbardziej charakterystyczną dla gwar podlaskich cechą składniową jest zastosowanie 4. SŁOWOTWÓRSTWO
Na Podlasiu dominuje zasadniczo charakterystyczny dla całego Mazowsza 5. LEKSYKA W dotychczasowych badaniach dotyczących leksyki gwar Podlasia zwraca się uwagę szczególnie na pograniczność tego regionu, która w słownictwie widoczna jest bardzo wyraźnie. Badacze podkreślają również, że Podlasia nie sposób traktować jako językowego monolitu, szczególnie monolitu leksykalnego. Słownictwo jego mieszkańców jest bowiem determinowane czynnikami geograficznymi, narodowościowymi, często wyznaniowymi, a także, jak w przypadku innych gwar, czynnikami socjologicznymi. Należy jednak zaznaczyć, że odmienność leksykalna Podlasia zaciera się coraz bardziej i w gwarach zarówno Czerwonki, jak i Śnieżek2 bardzo trudno odnaleźć tego typu leksykę. Na podstawie badań wcześniejszych Dorota Rembiszewska wskazuje na kilka czynników decydujących o różnorodności leksyki gwarowej Podlasia (Rembiszewska 2007, 106-122): 1. Występowanie licznych synonimów, związanych z sąsiedztwem różnych obszarów gwarowych: pogrzebacz: koczerga, kruczek, pogrzebacz, pociochacz; łyżka wazowa: opołonik, połonik, czerpak, warząchew. 2. Specyficzna materialna i ludowa kultura Podlasia charakteryzująca się desygnatami, których brak na innych obszarach geograficznych: batiuszka ‘duchowny prawosławny’, wołczebne ‘prezent dawany dzieciom chrzestnym w okresie Wielkanocy’. 3. Konkurowanie nazw ogólnopolskich z gwarowymi, związane z licznymi kontaktami szczególnie średniego i młodego pokolenia mieszkańców Podlasia z językiem ogólnopolskim: drastyczka ‘biegunka’, czyhun ‘sagan’; baterejka ‘latarka’; tuchlić ‘oszczędzać’; skoworda ‘patelnia’; ligęzić ‘przymilać się’ . 4. Występowanie nazw gwarowych, które nie mają jednowyrazowych odpowiedników w odmianie ogólnopolskiej, ale nie odnoszą się do elementów kultury materialnej i duchowej charakterystycznej jedynie dla Podlasia: budzień ‘dzień powszedni’, małanka ‘błyskawica bez grzmotów’, w mituś ‘obok siebie, ale na przeciwległych końcach czegoś’. 5. Istnienie wyrazów, które są zaczerpnięte z języków wschodniosłowiańskich lub z dialektów kresowych, ale występują w gwarach podlaskich w innym znaczeniu: burłak – na Kresach Północnych: ‘chłop z Ukrainy, starowierca’; w okolicach Wysokiego Mazowieckiego: ‘człowiek nieokrzesany, gbur’. 6. Obecność licznych zapożyczeń z języków wschodniosłowiańskich i języka litewskiego bez zmiany ich znaczenia: bałtun ‘zepsute jajko’, bardak ‘nieporządek’, chabor ‘łapówka’. Ponieważ leksyka gwarowa odwołuje się najczęściej do przedmiotów będących częścią kultury materialnej i duchowej podlaskiej wsi, jej ogromna część odchodzi dziś w zapomnienie w związku ze zmianami zachodzącymi na wsi polskiej w ogóle, zaliczyć tu można takie wyrazy jak: berdo ‘część warsztatu tkackiego w kształcie deseczki, służąca do przybijania wątku’, ducaj ‘otwór w kamieniu żaren’, jętka ‘pozioma belka łącząca parę krokwi’. 1 Wyraz cybulnik pojawia się w mowie najmłodszego pokolenia, ma on jednak charakter zleksykalizowany. 2 Wyjątek stanowią sporadyczne przypadki gwarowych, określanych przez Podlasian „prawosławnymi” nazw obyczajów związanych z zaręczynami i ślubem (zob. tekst gwarowy ze Śnieżek). Literatura dialektologiczna:
|
||||||||||||||||||||||||||||
| « poprzedni artykuł | następny artykuł » |
|---|