(Mini-MP3-Player v2.2 (c) Ute Jacobi - unregistered version - Only Free for NonCommercial Website)
Dialekt wielkopolski - Kujawy
Gwara regionu PDF Drukuj Email
Barbara Taras   
Gwary występujące na terenie Kujaw zalicza się do zespołu dialektalnego wielkopolskiego, mimo, że odnaleźć tu można cechy wskazujące na kontakt z gwarami mazowieckimi, a także wpływy kaszubskie. Cechy językowe (wymowa niektórych spółgłosek) sprawiają, że obszar Kujaw dzieli się na dwie części: zachodnią i wschodnią. Decydującą rolę odgrywa tu wymowa spółgłoski ł: jako tzw. u niezgłoskotwórczego (więc tak, jak we współczesnej polszczyźnie ogólnej) w części zachodniej Kujaw i wymowa tzw. ł przedniojęzykowo-zębowego (a więc tak, jak brzmiała kiedyś ta głoska w polszczyźnie) w części wschodniej Kujaw. Taki podział pokrywa się częściowo z historią tego terenu w czasach zaborów, kiedy to po kongresie wiedeńskim podzielono Kujawy pomiędzy Królestwo Prus i Królestwo Polskie.
Zgodnie z podstawowymi cechami dialektu wielkopolskiego gwary kujawskie cechuje:
  • brak
    mazurzenia, np. czamarka , kapelusz, zajiżdżali, leży, ryczałam;
  • labializacja, np. łorganista , łosobiście , łuni, łona, łociec = organista, osobiście, oni, ona, ojciec; Także w śródgłosie, np głospodorz , głotowali , kłopciuch , młoji = gospodarz, gotowali, kopciuch, moi
  • wymiana >, np. kiełbasa > kiołbasa ( w części zachodniej Kujaw);
  • zwężenie wygłosowego, końcowego -o w końcówce
    dopełniacza liczby pojedynczej przymiotników i zaimków przymiotnych rodzaju męskiego i nijakiego: -ygó (-ygu), -igó (-igu )np. młodygu = młodego;
  • cofnięcie artykulacji samogłosek i, y przed ł, czyli
    przejście wygłosowego -ił, -ył > , np. stanuł , zginuł , buł, nosiuł robiułem, płaciłem, świciuł = stanął, zginął, był, nosił, robiłem, płaciłem, świecił
  • wymowa końcowego, wygłosowego z silną nosowością i zwężeniem oraz rozłożeniem na samogłoskę ustną i spółgłoskę nosową: ą>um: niesum , urzondzajum = niosą, urządzają ; częściowo bez zwężenia: ą > om: słomom , naftom = słomą, naftą, drzazgą zob.
    rozłożona wymowa samogłosek nosowych.
Gwary kujawskie różnią się natomiast od Wielkopolski silnym zwężeniem
samogłosek pochylonych:
a pochylone > o, np. czamarko, kujawsko , nieroz, godali, pisoł, pukom, dzisioj ,tero , zwycajno , głospodorz , drzozgom = czamarka, kujawska, nieraz, gadali, pisał, pukam, znajoma, dzisiaj, tera [teraz], zwyczajna, gospodarz, drzazgą
o pochylone > u, np. do dumu = do domu;
e pochylone > i // y, np. dalij , nij, młoji , dawnij , pojedzynie , dopiro , wim, tyż, jakigoś , biydny = dalej, niej, mojej, dawniej, pojedzenie, dopiero, wiem, też, jakiegoś, biedny.
Gwary kujawskie mają również cechy łączące je z Mazowszem:
  • dyspalatalizację miękkiego m, przede wszystkim w końcówkach narzędnika liczby mnogiej rzeczowników, przymiotników i zaimków: -amy, -ymy // -imy: rynkamy , wozamy , synamy = rękami, wozami, synami (zob.
    Uproszczenia grup powstałych w wyniku asynchronicznej wymowy spółgłosek wargowych miękkich);
  • stwardnienie
    spółgłosek tylnojęzykowych k, g przed samogłoską e lub i: kecka, take, kedy = kiecka, takie, kiedy
  • w nagłosowych grupach ra- nastąpiło
    przejście ra- w re-: redło, redlić = radło, radlić (na Kujawach dotyczy to tylko kilku wyrazów).

Niektóre cechy gwarowe spotykane na obszarze Kujaw mają szerszy zasięg regionalny, występują bowiem w szerokim pasie Polski środkowej, na Mazowszu i w Wielkopolsce. Do tych cech należą:
  • zachowanie dawnych, nieściągniętych form czasowników: stojać, bojać = stać, bać (zob.
    Kontrakcja;
  • występowanie wtórnego ń zamiast j w przedrostkowych formach czasownika iść w czasie przyszłym: dońdę, zańdę = dojdę, zajdę;
  • występowanie wyrazów bez
    przegłosu e > ‘o: niesum = niosą.
Na Kujawach występują cechy, które w wyjątkowy sposób charakteryzują ten właśnie teren. Należą do nich:
  • wymowa spółgłoski ż w wyrazach żąć, żniwa z dodatkowym elementem
    frykatywnym r : rżnuńć, rżniwa;
  • w dopełniaczu i miejscowniku liczby mnogiej zaimków, przymiotników i liczebników występowanie końcówki -ech: [tech] długiech , dyntych , rynkomy , pamiync , łyndzinamy , wyngla = pękali, dętych, rękami, pamięci, łędzinami, węgla ą jako uN: piunty, sund, zaciungnoł = piąty, sąd; zaciągnął
  • podwyższona wymowa e przed
    spółgłoskami nosowymi: tyn, zimia, kuchynke = ten, ziemia, kuchenkę
  • podwyższona wymowa o przed
    spółgłoskami nosowymi: dum, kuń = dom, koń
  • dłuższe formy zaimków z wtórnym je- : jejich = ich
  • w trybie rozkazującym czasowników w 1. osobie liczby mnogiej końcówka -ma: weźma, wypijma = weźmy, wypijmy
  • formy 1. os. lmn. czasu teraźniejszego czasowników z końcówką -m: przejdziem, widzim = przejdziemy, widzimy;
  • uproszczenie grup spółgłoskowych; na początku wyrazów zanik spółgłoski d, g: lo niegu, dzie idziesz = dla niego, gdzie idziesz; w śródgłosie: czech , = trzech, gwoździu.
Obszar Kujaw jest także zróżnicowany wewnętrznie, szczególnie na obrzeżach tego terenu występują cechy terenów sąsiednich. Ważną granicę północno-wschodnią stanowi Wisła. Badacz tego terenu, Adam Wróbel, zauważa, ze dwa najważniejsze miasta Kujaw, Włocławek i Toruń leżą na terenach pogranicznych. Dzielnica Włocławka - Zawiśle, na obszarze Ziemi Dobrzyńskiej, a część Torunia na Ziemi Chełmińskiej. Na południu Kujaw, na terenie zwanym Kujawy Borowe występuje zjawisko tzw. cekania, a więc wymowy spółgłoski cz jak c: zwycajno = zwyczajna, co tłumaczy się wpływem
mazurzenia (mimo zachowania na tym terenie wymowy spółgłosek sz, ż).
Mieszkańcy Kujaw nazywają ten obszar dwojako: część południową (powiat kolski i łęczycki) Kongresówką, a część wschodnią(powiat kutnowski i gostyniński) Mazurami. Na północno-wschodniej granicy Kujaw, szczególnie w miejscowościach położonych nad Wisłą, występują cechy wskazujące na wpływ gwary dobrzyńskiej i gwary chełmińskiej. Należą do nich:
Na obszarach pogranicznych z mazurzącym Mazowszem (granica południowo-wschodnia Kujaw) występuje również
szadzenie: szałata, nażad = sałata, nazad, jako wynik
hiperpoprawności językowej natomiast na całym obszarze Kujaw
siakanie w niektórych wyrazach: śli, ślachta, ślak, śkło, durślak. Wpływem mazowieckiej wymowy tłumaczy się też występowanie twardego l przed i, szczególnie wzdłuż północno-wschodniej granicy Kujaw: ślywki, lyście, nalywanio , kolybka = śliwki, liście, nalewania, kolebka.
W systemie leksykalnym współczesnej mowy kujawskiej występuje charakterystyczne słówko wej, wtrącane w żywej, potocznej wypowiedzi, pełniące funkcję partykuły wzmacniającej oraz słówko bodaj/bodej pełniące podobną funkcję w występujące w wielu znaczeniach: chociaż, przynajmniej, nawet, może.
 
« poprzedni artykuł   następny artykuł »