Dialekt śląski - Śląsk północny | Gwara regionu |
Izabela Winiarska | |||||||||||||||||||||||||
W opisach dialektologicznych za gwary Śląska północnego uznaje się najczęściej gwary niemodlińskie, opolskie i kluczborskie oraz sycowskie. Taki podział zaproponowany przez Alfreda Zarębę (1961) na podstawie prac Kazimierza Nitscha (1960) został uwzględniony w przewodniku. Alfred Zaręba podstawą wydzielenia tego podregionu gwarowego uczynił Inaczej gwary północnośląskie widział Stanisław Bąk, który podstawą ogólnego podziału uczynił wymowę samogłoski ę na końcu wyrazów, bardziej szczegółowego zaś: wymową ę w środku wyrazu, artykulacja samogłoski a pochylone i częściowo mazurzenie (zob. rozszerzoną wersję artykułu). Cały północny Śląsk cechuje Odróżnia ono w zdecydowanie tę część śląskiego regionu od niemazurzącej Wielkopolski. Tak jak w innych gwarach, także na północnym Śląsku, mazurzenie wycofuje się pod wpływem wymowy ogólnopolskiej, np. cołs
i czołs
. Na Śląsku północnym występuje tzw. Wymowa samogłosekUwagę zwraca Czy wiesz, że.... Przykład nołzocniejszoł , zasługuje na uwagę także z innych względów. Ciekawostką jest tu dawna postać przedrostka stopnia najwyższego przymiotników i przysłówków ná- (z á pochylonym). Współczesna forma tego przedrostka naj- upowszechniła się dopiero od XVII w. pod wpływem gwar mazowieckich. Taki sposób wymowy á pochylonego jest właściwy dla gwar opolskiej, kluczborskiej i częściowo niemodlińskiej. Na północnych skrawkach Śląska samogłoska ścieśnia się jeszcze bardziej, przechodząc w ouł, ół (w Sycowskiem niekiedy dochodzi tu do zaniku ł). Miejscami usłyszeć można także wymowę jednogłoskową bliską lub równą o, np. zogroda (Rychwałd), groł
, naroz
, Polok
= zagroda, grał, naraz, Polak. Możliwa jest też wymowa jako y: zygroda (gwary niemodlińskie) Samogłoska a jasne ulega ścieśnieniu w sąsiedztwie Samogłoska é pochylone, tak jak na całym Śląsku i w wielu innych gwarach Polski, jest dźwiękiem różnym od e. Często słyszymy ją jako e y, tj. dźwięk pośredni między e i y || i, np. bieydne
, kobieyta
= biedne, kobieta; najczęściej jednak utożsamia się z y, np. sczyry
, pyrz
, = szczery, perz. Niekiedy po spółgłoskach miękkich można usłyszeć dźwięk pośredni między e a i (ie), np.: ziemia
= ziemia, lub rzadziej i, np. ni
, ni umicie
= nie, (nie) umiecie. Nierzadko – podobnie jak na innych obszarach gwarowych – dochodzi do ścieśnienia e przed spółgłoskami r, rz, np. piyrszy
i do przejścia -ej w i lub y, np. barziy{7268.mp3{/mmp3}= bardziej. Do zjawisk związanych z wymową e jasnego mających często różny (czasem szerszy ogólnogwarowy) zasięg należy: - Zmiana barwy e przed spółgłoskami nosowymi, np. w tyn
, jedyn
, owszym
, piosynkami
, dzieckiym
, Niymiec
, wintylu
, z masołkiym
= ten, jeden, owszem, piosenkami, potem, dzieckiem, Niemiec, wentyl, z masełkiem . Niekiedy pojawia się tu wtórna nosówka, np. potyn
, z bydłyn = z bydłem, jan = ją, tj. jem, co łączy te gwary z obszarem Śląska środkowego. - Zachowanie miejscami pierwotnej samogłoski ‘e w miejscu ogólnopolskiego ‘o, np. pierón, mietła, mietlołrz, gnietan = piorun, miotła, miotlarz, gniotę [zob. - Formy bez tzw. - Wymowa typu jegła, jeskra, czyli wymiana psł. *jь w je. - Wymowa połączenia eł jako oł [zob. Samogłoska ó pochylone niekiedy zbliża się w wymowie do u por. kościół
, kójmi
, w dómu
, ale w wielu miejscach Śląska północnego dawne ó pochylone zachowuje artykulację pośrednią między o a u, np. doumki
. W części gwar północnośląskich (po północną granicę Opolskiego) samogłoska ta wykazuje tendencję do W tej części obszaru północnośląskiego także samogłoska o jasne (odpowiednik ogólnopolskiego o) może być wymawiana dwugłoskowo (dyftongicznie), oe || łe ||., np. cłe (co), koewol = kowal. W gwarach północnośląskich samogłoska o podlega także silnej Samogłoski y oraz i na ogół zachowują barwę taką w polszczyźnie ogólnej, ale czasem podlegają zmianom pod wpływem sąsiadujących z nimi Na całym Śląsku zachowała się samogłoska i po spółgłoskach historycznie miękkich, zwłaszcza rz i sz, np. wierzi
, pra starzikuma
, maszinoma
= wierzy, starzykoma, maszynoma, barzi
= bardziej z jednoczesnym Przy wymowie samogłoski u pod wpływem spółgłosek półotwartych może dochodzić do W gwarze opolskiej samogłoska przednia ę po spółgłoskach miękkich brzmi jak in || yn lub in || yn przed spółgłoskami szczelinowymi, np. ciynsko
, ksiyndzoł
, pamiyntoł
, wszyńdzie
= ciężko, księdza, pamięta, wszędzie Po spółgłoskach twardych zaś oraz na końcu wyrazu (tu niezależnie od poprzedzającej ją głoski) wymawiana jest szeroko, jak a nosowe, np.: rankoma
, bandzie
, mancyć
, zamby
= rękoma, męczyć, zęby. W wygłosie zachowuje rezonans nosowy, np. ziemian
= ziemię, lub traci nosowość i jest artykułowana jako a, np. mowa
, na wojna
, na Opolszczyzna
, Pan Bóg mu stworzył Ewa
, pojąć ją za żona
= mowę, na wojnę. Taką samą artykulację ma samogłoska ę w gwarze kluczborskiej, natomiast w niemodlińskiej zawsze ma wymowę szeroką, czyli brzmi jak nosowe a, tj. ą, w gwarze sycowskiej zaś każdej pozycji ogólnopolskie ę jest wymawiane wąsko, jako in, yn.
Mazurzenie, tendencja do dyftogicznej wymowy samogłoski á pochylone i sposób artykulacji samogłosek nosowych to – według Alfreda Zaręby – to najbardziej wyraziste cechy fonetyczne północnego Śląska, które w połączeniu stanowią o odrębności tej części obszaru śląskiego. W zakresie wymowy spółgłosek na uwagę zasługuje kilka zjawisk, takich jak: - - Nieznaczne lub niekonsekwentne miękczenie k, g przez samogłoski przednie, które występuje w gwarach na południe od Kluczborka i pojawia się także w innych gwarach śląskich, zwłaszcza Śląska środkowego, np. take, jake. - Liczne uproszczenia i redukcje spółgłosek w grupach spółgłoskowych, por. zanik ł, np. chopów
, mody
, tucek
= chłopów, młody, tłuczek; wymowa strz jako szcz, np. szczegli
= strzegli, trz jako cz, np. czydzieste
, czecia
; rż, rs jako ż i sz, np. żany, nołparztek = rżany, naparstek; pomijanie ć w bezokolicznikach, np. gryź, pajś = gryźć, paść; uproszczenia wyrazów typu dziołcha, pado
= dziewucha, powiedzieć, powiada, czy przeca
= przed się; siołańdziejsiont
= siedemdziesiąt. Być może w związku z tą tendencją pozostaje zachowana do dziś na Śląsku staropolska wymowa słowa barziej, jako barziy
, tj. bez wzmocnienia grupy spółgłoskowej, do jakiego doszło w języku w większości gwar i języku ogólnym; - - Odmiana wyrazówRzeczownikiRóżnice w stosunku do stanu ogólnopolskiego dotyczą innego rodzaju gramatycznego niektórych rzeczowników, zaszeregowania do innego typu deklinacyjnego, czasem innych końcówek w odmianie. Inny rodzaj gramatyczny mają m.in. rzeczowniki: (ten) balek (pod wpływem niem. Balken), benzyn, ulyw, ud || chud (udo) (niemodlińskie) = ogp. ta belka, benzyna, ulewa, to udo, (ta) biedra = ogp to biodro. Część rzeczowników żeńskich spółgłoskowych przeszła do samogłoskowych, np. mysza, wsza = ogp. mysz, wesz. Na uwagę zasługuje zachowanie niektórych końcówek przejętych z dawnej W W W Odmiana przymiotników, zaimków i liczebnikówW omawianych gwarach, podobnie jak w innych gwarach polskich, zaimek 3.os. obok funkcji zaimka osobowego zachowuje swoje dawne wskazujące znaczenie (‘ten’ i ‘tamten’) i dwojaką odmianę: zależnych, on łón, łónego, łónemu itd. obocznie do przymiotnikowej łón, łónygo, łónymu. Niekiedy zaimek to używany jest do wzmocnienia, np.: jakito, cyjeto. W odmianie przymiotników w dopełniaczu lp. występuje końcówka -égo, która w części gwar tego regionu rozszerzyła się także na odmianę zaimków (t-égo). Stopień najwyższy przymiotniki i przysłówki tworzą dawnym przedrostkiem nao-. Niekiedy stopień wyrażany jest opisowo, za pomocą przysłówków barzo i blisko, np. barzij łopity. Na uwagę zasługuje odmiana liczebnika dwa, gdyż miejscami w gwarach sycowskich w okolicy Wschowy zachowały się odrębne (dziś archaiczne) formy dla trzech rodzajów: dwa stoły, dwie okna i dwie krowy. Odmiana czasownikaRóżnice między polszczyzną ogólną a gwarami Śląska północnego są pozorne, gdyż często są skutkiem tylko innej wymowy lub Do charakterystycznych zjawisk w odmianie czasowników zaliczyć można: - Częste wyrównania i - Zachowanie się jedynie w gwarach sycowskich końcówko -ta (z dawnej - Końcówka -ma obok -my w 1.os. lm. trybu rozkazującego, np. róbmy || róbma. - Zróżnicowana odmiana czasownika być w czasie teraźniejszym. np. 1. os. lp.: jestem || jestech || jázech jest || jázech || já jest || jezech || já jest || já je ; i 1. os. lm.: jesteśmy || jestechmy || myześmy są || mychmy są || my są; - Formy dawnego - Szerszy zakres użycia imiesłowów biernych pod wpływem języka niemieckiego. Składnia, słowotwórstwo i słownictwoNierzadkie są tu konstrukcje powstałe pod wpływem języka niemieckiego, np. widzioł go iś, słyszoł go spiywać; łostoł siedzieć, łostawiuł go stołć; w tym także częstsze posługiwanie się stroną bierną, np. krowy są napajsiune, był łopity, mieć coś porobione itp.). Zjawisko to występuje w wielu gwarach na terenach, które znajdowały się pod zaborem pruskim i austriackim. W gwarze śląskiej zachowała się dawna bezdźwięczna postać przedrostka s-/se- występująca przed spółgłoskami półotwartymi, pojawiająca jako oboczna w stosunku do typowej dla polszczyzny z- || ze-, np.: seblyć ‘zdjąć ubranie’, srywać || zrywać. W czasownikach wielokrotnych produktywność zachował formant -ować, który odnajdujemy w znanych ze staropolszczyzny formacji, które od połowy XVI zaczęto zastępować formacjami z -y/-iwać, np. zakopować, łopatrować itp. Ten typ formacji ma charakter ogólnośląski. Znaczna część słownictwa śląskiego ma zasięg ogólnopolski, część region śląski dzieli z innymi regionami (np. niewiasta ‘synowa’ (Śląsk i Podhale). Część leksyki odrębnej, swoistej ma charakter ogólnośląski (często są to archaizmy), np. gon (gun) ‘polowanie’, isty ‘ten właśnie’, cedzitko ‘sitko’, ciepać ‘rzucać’, gańba ‘hańba’, synek ‘chłopiec’. Ogólnośląski zasięg mają też niektóre germanizmy opa ‘dziadek’, oma ‘babcia’. Wyrazy, które spotyka się głównie na Śląsku północnym, to np. daka ‘strych’ wobec południowośląskiego powoł, podobnie: kłódka ‘mała beczka’ (płd Śląska ‘kłódka’), (płd.) masztalnia – kónjski hlyw ‘stajnia’, wieprzek – browek, byk – burołk || bula, grzib, prawik , rycka ‘rydz’. W słownictwie północnośląskim nie brak również germanizmów, prajz ‘cena, wartość’, herzog ‘książę’ itp. Źródła: Alfred Zaręba, Śląskie teksty gwarowe, Kraków 1961, s. 11. Stanisław Bąk, Mowa polska na Śląsku, Wrocław 1974, s. 34. Stanisław Bąk, Gwary ludowe na Dolnym Śląsku. Cz. I. Głosownia, Poznań 1956, s. 46. Stanisław Bąk, O nowy podział dialektów śląskich, „Slavia Occidentalis”, 28/29, 1971, s. 4-14. Piotr Gołąb, Gwara Schodni i okolicy, Wrocław 1955. |
« poprzedni artykuł | następny artykuł » |
---|