Mazowsze bliższe (starsze) obejmuje tereny nad Wieprzem i po obu stronach Wisły po Płock.

Mazowsze bliższe to obszar o znacznie wcześniejszym osadnictwie niż Mazowsze dalsze, poddawany dużym wpływom cywilizacyjnym (rozwój przemysłu, stolica w Warszawie). Siłą rzeczy jest to obszar o wiele mniej archaiczny niż gwary Mazowsza dalszego

Mazowsze bliższe, zwłaszcza lewobrzeżne (dawne województwo rawskie), ale i zachodnie po Wkrę wykazuje związek z gwarami południowo- i zachodniopolskimi. W zakresie wokalizmu należą tu następujące cechy: brak przegłosu psł. *‘e w ’o, czym charakteryzują się gwary Małopolski, por. mietła , uniesła , biedro ,

przejście ogólnopolskiego wygłosowego -aj w -ej (charakterystyczne dla gwar Śląska, Wielkopolski, Krajny, Kujaw, Małopolski), por. tutej , pożyczej , brak na całym Mazowszu lewobrzeżnym północnopolskiej wymiany -ar w -er, częstsze są silniejsze ścieśnienia kontynuantów dawnych samogłosek długich oraz artykulacja samogłoski y taka, jak w gwarach południowo-zachodnich. Te językowe powiązania z gwarami południowymi i zachodnimi mają m.in. uzasadnienie w danych historycznych (por. historia regionu).

Cechy charakterystyczne gwar Mazowsza bliższego to:

1. Mazurzenie, por. warstaty , cwarte , wysłem , pocontku , pojedynca , kasa grycana = ‘warsztaty, czwarte, wyszedłem, początku, pojedyncza, kasza gryczana’. Wyrazem unikania mazurzenia jest zastępowanie spółgłosek zmazurzonych miękkimi, czyli siakanie, por. ziaba , śnuruje ;

2. Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, por. jak jechał , chłop na , a nicht na = ‘a nikt na’, pas ma , z dziesieńć osób = ‘z dziesięć osób’;

3. Samogłoska a (< stpol. *ā) wymawiana jak o, por. ptok, godo, kijonki , nopastek = ‘ptak, gada, kijanki, naparstek’; współcześnie przeważają realizacje zgodne z normą ogólnopolską, por. gospodarz ;

4. Samogłoska e (< stpol. *ē) wymawiana jak eⁱ, e^y, y^e lub i, y, por. bie^yda, brzyg, śnig, śńy^eg = ‘bieda, brzeg, śnieg’; współcześnie przeważają realizacje zgodne z normą ogólnopolską, por. grzech , chleb ;

5. Samogłoska o (< stpol. *ō) wymawiana jak ó, por. pół , Cyganów , mój , podwórka , gnój ;

6. Samogłoska nosowa ę realizowana w śródgłosie wyrazów najczęściej zgodnie z normą ogólnopolską, por. kreńci , niesce^jście = ‘kręci, nieszczęście’, zdecydowanie rzadziej szeroko jako aⁿ, por. užandach, kampa = ‘urzędach, kępa’ lub z artykulacją podwyższoną jako iⁿ, yⁿ, por. napyndzany , i wyngla = ‘napędzany, i węgla’; w wygłosie przede wszystkim spotyka się ę odnosowione, por. zabawe , pochodze , chodze .

Samogłoska nosowa ą realizowana często z podwyższeniem artykulacji, por. kwitnuńć , kunkol , porżnuⁿć = ‘kwitnąć, kąkol, porżnąć’; w wygłosie zauważalna jest skłonność do wymawiania -ą w postaci -o lub ze zwężeniem -u, por. majo , cało , nazywajo , so , w ślepu gace , pod figuru , kosiarku = ‘mają, całą, nazywają, są, w ślepą gacę (nazwa zabawy), pod figurą, kosiarką’, ale występują również realizacje zgodne z normą języka ogólnopolskiego, gdzie -ą wymawiane jest w postaci sekwensu [oł], por. ido^ł, tańczo^ł = ‘idą, tańczą’.

Obie w pozycji przed spółgłoską zwartą są wymawiane zgodnie z ogólnopolską artykulacją asynchronicznie, por. kreńci , wyciongneli = ‘kręci, wyciągnęli’. Przed spółgłoskami szczelinowymi samogłoski nosowe również wymawiane są asynchronicznie jako dwuelementowe zbitki głoskowe, w których pierwszym składnikiem jest samogłoska ustna o odpowiedniej barwie, drugim zaś spółgłoska ł lub j, por. go^łski , wo^lski , mo^łż , niesce^jście = ‘gąski, wąski, mąż, nieszczęście’. Przed l, ł obie nosówki ulegają denazalizacji i niekiedy podwyższeniu artykulacji, por. wyciongneli , capnuł , zamknuł , zaczoł , zgineło , uwziła = ‘wyciągnęli, capnął, zamknął, zaczął, zginęło, uwzięła’.

Z pozostałych cech Mazowsza bliższego z zakresu wokalizmu i konsonantyzmu można wymienić:

1. Wymianę nagłosowej grupy ra- w re- w niektórych wyrazach, por. remię, redło, redełko , obredlić = ‘ramię, radło, radełko, obradlić’;

2. Brak przegłosu *ě > a w niektórych wyrazach, por. wymietał , śniedanie , spowiedać, opowiedać = ‘wymiatał, śniadanie, spowiadać, opowiadać’;

3. Rozszerzoną wymowę samogłoski e w grupie eN w części wschodniej Mazowsza bliższego, por. jenczmjanna , owsam, ślimakam = ‘jęczmienna, owsem, ślimakiem’ lub wymowę zwężoną do e^yN, yN na pozostałym obszarze, por. sierpe^ym , kombajnym , woze^ym = ‘sierpem, kombajnem, wozem’;

4. Przechodzenie wygłosowego -ej w -ij/-yj lub -i/-y, por. inaczy , z jedny do drugij , lepi , cały , późni = ‘inaczej, z jednej do drugiej, lepiej, całej, później’;

5. Prejotację samogłoski i, z możliwym równoczesnym obniżeniem artykulacji, por. ji , jem , jinna , jenacy , jigły = ‘i, im, inna, inaczej, igły’;

6. Prelabializację samogłoski o, rzadziej u, por. ^łobjad , ^łosły , ^łorze , ^łowjes , ^łokem , a ^łu nas , na ^łucte , ^łucyć = ‘obiad, osły, orze, owies, okiem, a u nas, na ucztę, uczyć’;

7. Zwężenie artykulacji samogłoski o przed spółgłoskami nosowymi do o^uN, uN, por. kumórki , i una , brunuje , kunwalia , funtana = ‘komórki, i ona, bronuje, konwalia, fontanna’;

8. Asynchroniczną wymowę spólgłosek wargowych miękkich typu pj, bj, fj, wj, mj, por. pjetnaście , powjedziała , wjerzby , mjeliśmy , umjał ;

9. Twardą wymowę spółgłoski wargowej w’ w grupach św’, ćw’-, dźw’-, por. śfynie, śfyniaka = ‘świnie, świniaka’ oraz spółgłoski wargowej m’ w końcówce N. lmn. rzeczowników -ami, por. sierpamyⁱ , kołkamy , krowamyⁱ , cepamyⁱ , z rogamyⁱ = ‘sierpami, kołkami, krowami, cepami, z rogami’;

10. Twardą wymowę spółgłoski l’ w grupie li, por. klyny, palyć, lys, z glyny = ‘kliny, palić, lis, z gliny’;

11. Przeważającą miękką wymowę spółgłosek tylnojęzykowych k, g w grupach odpowiadających ogólnopolskiemu kie, gie, ki, gi, choć na całym obszarze Mazowsza bliższego trafia się wymowa twarda typu druge , drugego , mnoge , takej , drapakem , to na ge , okenko = ‘drugie, drugiego, mnogie, takiej, drapakiem, to na gie, okienko’. Niekiedy słyszy się także miękką spółgłoskę ch przed i, e, por. chiba , ^łorzechi = ‘chyba, orzechy’;

12. Przechodzenie grupy kt w cht, por. chto, nichtórzy, chtóry, a nicht = ‘kto, niektórzy, który, a nikt’.

Cechy fleksyjne charakteryzujące gwary Mazowsza bliższego to:

1. Występowanie w C. lpoj. rzeczowników męskich i nijakich końcówki -owiu, występująca najczęściej w postaci -oju, por. mężoju , gospodarzoju , konioju , synoju , wujkoju , zięcioju = ‘mężowi, gospodarzowi, koniowi, synowi, wujkowi, zięciowi’;

2. Występowanie w Msc. lpoj. rzeczowników męskich i nijakich zakończonych na sz, ż końcówki -e, por. na nozie , w kapelusie = ‘na nożu, w kapeluszu’;

3. Częstsze niż w języku ogólnopolskim użycie końcówki D. lmn. -ów w rzeczownikach wszystkich rodzajów, por. z nogów , z morwów , z dziąsłów = ‘z nóg, z morw, z dziąseł’;

4. Utrzymywanie e ścieśnionego w D. lpoj. przymiotników i zaimków, por. samygo, kożdygo = ‘samego, każdego’. Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. to jest z tygo = ‘to jest z tego’.

5. Szeroka realizacja końcówki N. i Msc. lpoj. oraz C. i N. lm. -ym, -ymi przymiotników i zaimków jako -em // e^ym oraz -emy // e^ymy, por. ze wszystkiemi , przede wszystkiem , z dobremi = ‘z wszystkimi, przede wszystkim, z dobrymi’;

6. Występowanie końcówki -em w 1. os. lpoj. czasu przeszłego r. męskiego. Głoska ł często nie jest wymawiana po spółgłosce, por. potłukem = ‘potłukłem’.

7. Występowanie w 1. os. lmn. czasu teraźniejszego końcówek -m, por. musim , sprzedajem = ‘musimy, sprzedajemy’ oraz -my, por. jeździmy , handlujemy . Rzadko spotyka się w omawianej funkcji dawną końcówkę liczby podwójnej -wa, por. idziewa, robziwa = ‘idziemy, robimy’.

8. Występowanie w 1 os. lmn. czasu przeszłego końcówek: ogólnopolskiej -śmy, por. poszliśmy , uciekliśmy , mjeliśmy , archaicznej -m, por. gralim , ucieklim , tańcowalim , poszlim , latalim = ‘graliśmy, uciekliśmy, tańcowaliśmy, poszliśmy, lataliśmy’. Rzadko można spotkać końcówkę dawnej liczby podwójnej -wa, por. byliźwa = ‘byliśmy’.

9. Występowanie końcówki -ta w 2. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego, por. niesieta, nieśliśta, weźta = ‘niesiecie, nieśliście, weźcie’ obok powszechnej ogólnopolskiej końcówki -cie, por. dajcie , weźcie ;

10. Brak kategorii rodzaju męskoosobowego, por. te dobre chłopy kosiły = ‘ci dobrzy chłopi kosili’.

Poza tym w gwarach Mazowsza bliższego występuje:

1. Znaczne upowszechnienie się rzeczowników męskich na -ak na miejscu nijakich typu cielę, kurczę, por. dzieciak , cielaka , ciele , świniaka , źrebak , prosiak , piskle , pisklak , sceniak ;

2. Zastąpienie przyrostka bezokolicznika -eć przez -ić w typie siedzić, leżyć dzięki wyrównaniom do nosić, służyć, por. powjedzić , zlecić , siedzić , ściemnić , pomyślić = ‘powiedzieć, zlecieć, siedzieć, ściemnieć, pomyśleć’;

3. W zachodniej części Mazowsza bliższego zanik spółgłoski r w przedrostku roz-, por. ozwałkować = ‘rozwałkować’;

4. Nieustalone używanie przyimków bez i przez, por. bez dwadzieścia, bez pola = ‘przez dwadzieścia, przez pola’;

 

Poniżej wymienione zostały niektóre nazwy charakterystyczne dla Mazowsza bliższego.