Mówiąc o gwarze orawskiej, ma się tu na myśli gwarę Górnej Orawy, zarówno na terytorium Polski (14 miejscowości), jak i Słowacji (11 miejscowości). Gwara orawska zalicza się do małopolskich gwar pasa górskiego, do którego należą też: gwara spiska i podhalańska na wschodzie oraz gwara południowożywiecka na zachodzie. Gwara ta jest wewnętrznie zróżnicowana, lecz dla uproszczenia mówi się tu o niej jako o gwarze, a nie gwarach, by w sposób bardziej wyrazisty wyodrębnić ją spośród innych małopolskich gwar górskich. Tak rozumiana gwara orawska zachowuje podstawowe właściwości dialektu małopolskiego, takie jak:

Podobnie jak w całej Małopolsce południowej utrzymują się w gwarze orawskiej samogłoski pochylone :

Pewne osobliwości cechują samogłoski nosowe.

Rezonans nosowy w śródgłosie. Rezonans synchroniczny zachowany jest tylko jak i w języku ogólnopolskim przed spółgłoskami szczelinowymi, np. woⁿziyjsa^o , woⁿsy, wioⁿzać, gyⁿś = węższy, wąsy, wiązać, gęś, natomiast przed zwartymi występują grupy e+N i o+N, np. p^łorzondnie , gymba, syndy, mondry, piontek = porządnie, gęba, wszędzie, mądry, piątek. W czasownikach typu wziął, wzięła występują realizacje wzion, wziyna.

Rezonans nosowy synchroniczny w wygłosie nie występuje, a konkretne realizacje zależne są od pozycji morfologicznej. I tak:

Podobnie jak w całej Małopolsce w gwarze orawskiej samogłoski nagłosowe poprzedzane bywają spółgłoskami protetycznymi, tj. tzw. protezami. Z tego zakresu występują następujące zjawiska:

Z wymienionych zjawisk powszechnym jest labializacja, natomiast przydech i prejotacja występują leksykalnie, tj. w określonych wyrazach.

Dobrze utrzymuje się też charakterystyczne dla dialektu małopolskiego zjawisko, jakim jest przejście wygłosowego -ch w –k. Występuje ono w następujących pozycjach:

Zjawisko to nie występuje w wygłosie rdzeni, gdzie -ch jest bardzo osłabione lub całkowicie zredukowane, np. na wiyr przichodziyło ta^ock^ło = na wierzch przychodzi, da^ch (ale: dachu), gr^ło^ch (ale: gr^łochu), me = mech; du = duch. Jest to zatem zjawisko odróżniające gwarę orawską od podhalańskiej.

Inne charakterystyczne cechy gwary orawskiej, często mające szerszy, nieograniczony do niej zasięg, to m.in.:

Stopień zachowania gwary można określić jako bardzo dobry. Gwara pozostaje nadal podstawowym kodem komunikacji, nawet w pokoleniu najmłodszym. Większość cech systemowych utrzymuje się konsekwentnie, choć oczywiście uwidacznia się wpływ polszczyzny ogólnej, podobnie jak w innych gwarach. Dotyczy to zwłaszcza słownictwa.