(Mini-MP3-Player v2.2 (c) Ute Jacobi - unregistered version - Only Free for NonCommercial Website)
Dialekt małopolski - Sądecczyzna
Gwara regionu PDF Drukuj Email
Halina Karaś   
Sądecczyzna w podziałach gwarowych plasuje się w środkowej części pasa Pogórza wyróżnianego schematycznie w Małopolsce południowej. Pogórze środkowe nie zostało wydzielone jako osobny region gwarowy, choć zróżnicowanie w obrębie pasa Pogórza (podgórskiego) jest duże. Stanisław Urbańczyk cały teren od wschodniej granicy Śląska po linię mazurzenia na wschodzie, tj. po Pogranicze wschodnie młodsze, ogólnie nazwał „Pasem Pogórza”, dzieląc je na dwie części: dużą środkowo-zachodnią oraz mniejszą wschodnią (zob. Pogórze wschodnie, czyli dawna ziemia biecka). Zarówno pod względem gwarowym, jak i etnograficznym, jest to teren bardzo zróżnicowany. Część środkowo-zachodnia Pogórza to północna Żywiecczyzna (południowa należy do pasa górskiego), Gorce i Beskid Wyspowy, Sądecczyzna, którą zamieszkują przede wszystkim Lachy i w mniejszej części
Górale. Na tych terenach (między Jaworznem a Limanową) są gwary, w których obie samogłoski nosowe, ę i ą spłynęły w jeden dźwięk ą, tracący często nosowość, dlatego na miejscu ę i ą słyszymy o.

Gwara podegrodzka (lachowska), którą mówią mieszkańcy wsi leżących na zachód od Nowego Sącza po Limanową (zob. Mapa nr 1. Granice gwary podegrodzkiej i gwar sąsiednich. Źródło: E. Pawłowski, Gwara podegrodzka wraz z próbą wyznaczenia południowo-zachodniej granicy gwar sądeckich, Wrocław 1955, mapa nr 1), graniczy z gwarami wschodnio- i północnosądeckimi, od zachodu – z gwarą zagórzańską (gorczańską) i gwarami góralskimi (Górali Łąckich, Pienińskich) oraz terenami połemkowskimi.

Trzy wsie z terenu gwary podegrodzkiej, z której pochodzą prezentowane w przewodniku nagrania, to Podegrodzie, centrum Lachów Sądeckich, Łososina Górna (od której granicę zachodnią gwary wytyczał Eugeniusz Pawłowski) i Młyńczyska położone na pograniczu góralsko-lachowskim, ale włączane w obręb gwary podegrodzkiej. Zob. Mapa nr 2. Pogranicze gwarowe góralsko-lachowskie. (Źródło: Ludwika Wajda, Pogranicze gwarowe góralsko-lachowskie, [w:] „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie” 58, Prace Językoznawcze 3, Kraków 1976, s. 290). W języku obojga informatorów można było odnaleźć typowe cechy gwary podegrodzkiej, także te ilustrujące nowsze tendencje w zakresie wymowy.

Zgodnie z podstawowymi cechami dialektu małopolskiego gwarę podegrodzką charakteryzują podstawowe cechy małopolskie, czyli:
  • fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. jag łoskubały ; tag my się polubiały  ; tag mało = jak oskubały, tak myśmy się polubiły, tak mało;
  • mazurzenie, np. jezdzono , przeznacone , kłopacki , kazdy , młozno , wylecy , odzywcy , porusony , ruso , muzycka , tutejsym = jeżdżono, przeznaczono, kopaczki, każdy, można, wyleczy, odżywczy, poruszony, rusza, muzyczka, tutejszym.
Podobnie jak większość gwar małopolskich gwara podegrodzka zachowuje samogłoski pochylone (ścieśnione) a, e, jeszcze niekiedy jako odrębne dźwięki, tj. a pochylone, np. daowni , i e pochylone, np. biyrzmowanie napiyroł , pieyrze , sieyrpom . Najczęściej jednak utożsamiają się z odpowiednimi samogłoskami wysokimi, tj.:
  • a > o, np. kłowol , płodkuwoł , przewożnie , chłowoł , kwiotki , posecki , kłorole , nieroz , krzoki , ciepło woda , tako zopaska , płojechoł = kowal, podkuwał, przeważnie, chował, kwiatki, paseczki, korale, nieraz, krzaki, ciepła woda, taka zapaska, pojechał;
  • e > y zarówno po
    spółgłoskach stwardniałych i twardych, np. chlyb , mlyko , siy ubiyrały  , c|yrnicey ; syrwotka , tyz , młodeygo = chleb, mleko, się napierał, czernice; serwatka, też, młodego, jak i po miękkich, np. dopiyro , śpiywo , takieygo = dopiero, śpiewa, takiego.
Lepiej się natomiast zachowuje o pochylone, które na ogół utrzymuje się jako dźwięk pośredni między o i u, często bardzo bliski u (np. w końcówce -ów, gdzie wtedy nie zaznaczono ścieśnienia, zapisując ó): np. bochonków , kónia , p|rowdziwków , k|łozoków , baronów = bochenków, konia, prawdziwków, kozaków, baranów.
Najbardziej charakterystyczna jest wymowa samogłosek nosowych i grup eN, aN. Jeszcze pół wieku temu wymawiano tu ę jako nosowe a (an) lub dźwięk mu bliski (ęa, aę), a więc panowała
szeroka wymowa ę, np. gamba, piantro, niesan, natomiast ą wymawiano tak jak w języku ogólnym: ząb, pasą. Utrzymywała się też nosowość przed spółgłoskami zwartymi (inaczej niż w języku ogólnym), a czasem następował
zanik nosowości, np. babnom = bębnom, gołob = gołąb, jado = jadą. Dziś na skutek zlania się obu nosówek w ą i odnosowienia słyszymy najczęściej samogłoskę o na miejscu ogólnopolskich ę, ą (eN, oN), por. w
śródgłosie: ę o: gałozi , doby , miota (pieprzowao , świoty = gałęzi, dęby, mięta, święty; ąo: sosiedzi , przewiozujo sie , wstouzek , łokrogłych, ściogajo sie  , zajouce, uwiozoł  , sie to wiouze , plotał sie, szczoście  , ploco, rocznie  = sąsiedzi, przewiązują, wstążek, okrągłych, sciągają się, zające, uwiązał, się to wiąże, plątał się, szczęście. Samogłoski ę, ą rzadziej są wymawiane jako: y (miysa , przepiykne = mięsa, przepiękne), e (świecenia , świecounkomi = święcenia, święconkami), a (dziesiać = dziesięć), u (ciugnuł = ciągnął).
W wygłosie zanik nosowości zawsze występuje:
  • w 3 os. lmn. czas ter. czasowników: majo , zbierajo , rosno , so , sprzedajo , gotujo , pieko , modlo sie = mają, zbierają, rosną, są, sprzedają, gotują, pieką, modlą się;
  • w B. lp. rzecz. żeńskich, gdzie ę po zlaniu się z ą wymawia się jak o: (zabić) tako świnio , (naleywało sie) nafto , we wielko sobłoto , w niedzielo wielkanocno ; (niesie) tako palmo ; (sie wkładało) tako przykrywko ; = świnię, naftę, w Wielką Sobotę, w Niedzielę Wielkanocną, taką palmę, taką przykrywkę; czasami się ścieśnia do ou, np.: paniou młodou ;  
  • w pewnych wyrazach, np.: trocho = trochę.
Rozłożona wymowa samogłosek nosowych w wygłosie dotyczy tylko samogłoski tylnej ą (> -om) w
narzędniku lp. rzeczowników żeńskich i określeń przymiotnikowo-zaimkowych: tom maślonkom , nowom słomom , łoblewajo ich wodoum, przed samom chałpom  , z łorkiestrom , loskom , z drużbom , pod syjom , kłosom = tą maślanką, nową słomą, przykryte słomą, oblewają ich wodą, z orkiestrą, laską, z drużbą, po szyją, kosą.
Grupa eN (samogłoska ustna + spółgłoska m lub n) wymawiana jest najczęściej jako oN, np. siedzonie , leconie = siedzenie, leczenie; z furmonom , z grochom , z kłoniom, ciomny  , z powrotom = z furmanem, z grochem, z koniem, samolotem, palonisko , jedon , wiom , r|umionek , smontorzu = palenisko, jeden, wiem, rumianek, cmentarzu (ale wyraz ten wymawia się jako tyn , rzadziej tean ). Podobnie jest wymawiana grupa aN, tj. jako oN: z komieni, mondat  , drewnione , lnione, baronka  , śniodonie , pożegnonie, do sponio  , momro   = z kamieni, mandat, drewniane, lniane, baranka, śniadanie, pożegnanie, do spania, mamra; także w N. lmn. rzecz. -ami > -omi: cekinomi, takimi korolikomi , powrósłomi , gorkomi, przyśpiewkomi = cekinami, takimi koralikami, powrósłami, garkami, przyśpiewkami.
Typową cechą gwary podegrodzkiej jest także przejście eł > oł, np. wołna , z wołny , łosołki = wełna, z wełny, osełki, oraz -ył, -ił > yuł, uł, np. buło // byuło , nabuła , kłobuła , jeździułem , wchłodziuł , zapłaciuł , włozuł , puściuł , łożeniuł , natrafiuł , załozuł , przetrąciuł , łodskocułem , chyciuł , spuściuł , zgodziuł = było, nabyła, kobyła, jeździłem, wchodził, zapłacił, włożył, puścił, ożenił, natrafił, założył, przetrącił, odskoczyłem, chwycił, spuścił, zgodził.
Rzadko pojawia się akcent inicjalny w mowie informatora z Młyńczysk, np. p|amieytom , c|ałouwać , g|aduwouł , Ł|Obidzom, z|akuły  = pamiętam, całować, gadywał (tj. gadał), Obidzą, zakuły.
Inne cechy wymowy (na ogół typowe dla większości gwar małopolskich) to:
  • brak przegłosu e > ‘o, np. łociesone , niesły , biero = ociosane, niosły, biorą;
  • przejście wygłosowego -ej > -i/-y, daowni , szybci, dali  , późni , głorzy , lekcy = dawniej, szybciej, później, gorzej, lżej, w nasy , przy takiy ładny , młody porze, w kazdy  , koło dwunosty , mszy święty = w naszej, przy takiej ładnej, młodej parze, w każdej, koło dwunastej, mszy świętej;
  • labializacja, zarówno w
    nagłosie: łuprawiano , łobiaod, łojciec  , łokrasone, łodsprzedoł  , łumioł , łowce , jak i w
    śródgłosie: kłoniam , włozem , złorać, uchłować  , płole , płotok , kłopacki, kłociołka ;
  • słabo artykułowane ch i jego skłonność do zaniku (por. np. jeały , jeać , cioł postrasyć = jechały, jechać, chciał postraszyć) oraz związane z tym
    przejście wygłosowego -ch w -k: na nogak , tyk kacek , z któryk , tyk drzew ; rozmaityk = na nogach, tych kacek, z których, tych drzew; rozmaitych, ograniczone do końcówek fleksyjnych;
  • podwojenie s, ś: z lassu ; lassach , wiyssało , w leśsie = z lasu, lasach, wieszało się, w lesie;
  • zanik nosowości ń w wygłosie i ń kończącego sylabę, np. w drugi dziej , w czeci dzieaj , kłój , wykoujcyła = w drugi dzień, w trzeci dzień, koń, wykończyła;
  • upodobnienie i uproszczenie
    grup spółgłoskowych trz, strz: poczebno, czepało, poczymaone, czy dni = potrzebna, trzepało, potrzymane, trzy dni; także inne uproszczenia, np. -ść > -ś: pşyńeś, znaleyś, sześ = przynieść, znaleźć, sześć; ślń > śśń: maśnicce = maślniczce, gdź > dź: dziesi = gdzieś;
  • zanik w 3. os. lp. r. m. czas przeszłego: móg, tłuk, szed, umor, pos = mógł, tłukł, szedł, umarł, pasł; także w śródgłosie: chopcy = chłopcy.
Znacznie mniej cech gwarowych charakteryzuje
fleksję. Zwracają tu uwagę końcówki powstałe na skutek omówionej wyżej wymowy samogłosek nosowych i grup eN, aN: 1) -o w
bierniku lp. rzecz. żeńskich: słomo (składało sie), tou włodou  , 2) -om w
narzędniku lp. rzecz. żeńskich i określeń przymiotnikowo-zaimkowych: przed samom chałpom ; 3) -om w narzędniku lp. rzecz. męskich: z furmonom , z grochom ; 4) -omi w narzędniku lmn. rzeczowników: cepomi ,
z pszczołomi, cekinomi ; 5) -o w 3. os. lmn. czasu teraźniejszego: majo (uciecho) , zbierajo, rosno.
Charakterystyczne dla gwary podegrodzkiej są następujące zjawiska fleksyjne i słowotwórcze:
  • archaiczna końcówka
    dopełniacza lp. rzeczowników żeńskich -e, np. cebule, z k|waśnice, naprzeciwko studnie, do studnie, z te rezurekcje, na miejscu ogp. -i / -y;
  • formy czasu przeszłego (i bezokolicznika) z przyrostkiem -uw- (zamiast -yw- lub -ow-): całuwać , podskubuwać , pospaduwały .
  • formę 1. os. lmn. czasu przeszłego: przyjezdz|ałymy ,
  • formy czasu przeszłego na -ły odnoszące się do mężczyzn: my młóciły , my przekrocały , też chłopy musiały skubać , chodziły ludzie (zob.
    Kategoria męskoosobowości),
  • końcówka -ma w 1. os. lmn. czasu teraźniejszego, niepoświadczona w nagranych przez nas tekstach,
  • zaimki na si lub -sik, odpowiadające ogp. na np. ktosi , cosik , po jakimsi casie , jakiesi , kłogosi , dziesi = ktoś, coś, po jakimś czasie, kogoś, gdzieś, i z -ok: tutok = tu, tutaj.
Słownictwo gwarowe to wyrazy typowe dla Lachów: chłodaki ‘chłopak’ i dziołpa, zdrobniale dziopka ‘dziewczyna’, oraz inne o szerszym zasięgu, np. cyrnice ‘ostrężyny, spyrka ‘słonina’, chałpy // chołpy ‘chałupa, chata’, żarnówka // zarnówka ‘część żaren’, kłóty ‘snopy słomy omłóconej’, durknąć ‘uderzyć’, urychtować ‘przygotować’, usłuchnąć ‘posłuchać, być posłusznym’.
Gwara podegrodzka zachowuje się dość dobrze, choć wyraźnie widać duże zmiany w ostatnim półwieczu (m.in. w wymowie samogłosek nosowych i grup eN, aN). Duży jest jednak wpływ języka ogólnego. Wszystkie cechy gwarowe mogą zatem występować niekonsekwentnie obocznie z formami ogólnopolskimi, por. np. formy z mazurzeniem i bez niego: kacek // kaczek, zboże // zboze, czos // casu.
Czytaj rozszerzoną wersję artykułu
 
« poprzedni artykuł   następny artykuł »