Dzieje regionu są nierozerwalnie związane z historią Wągrowca – u zarania była to osada na wyspie zwanej Prostynią (Prostorzecze), znajdowała się na wyspie między rzekami Wełną, Nielbą i Strugą Gołaniecką.

Pierwsze wzmianki o Wągrowcu pochodzą z 1381 r. (ówczesny zapis: Wangrovecz). Z dokumentu wynika, że był on już wówczas miastem. Nie wiadomo dokładnie, kiedy zostały nadane Wągrowcowi prawa miejskie, ponieważ nie zachowały się dokumenty lokacyjne. Na pewno było to przed 1381 r. W 1396 r. łeknieńscy cystersi przenieśli siedzibę konwentu do Wągrowca, który od 1797 r. (do czasu kasacji zakonu) był miastem we władzy zakonu. W 1427 r. Władysław Jagiełło nadał Wągrowcowi miejskie prawa magdeburskie. Wiek XVI to czas rozkwitu miasta. Tu w 1540 r. urodził się, a następnie wychował, ks. Jakub Wujek – tłumacz Biblii (1599) na język polski oraz autor przekładu prozatorskiego Psałterza Dawidowego (1594).

Czy wiesz, że... Od XV w. w dolinie rzeki Wełny cystersi prowadzili prace melioracyjne, pod koniec w. XIX doprowadziły do skrzyżowania rzeki Wełny z Nielbą. Zjawisko to, zwane bifurkacją, jest stosunkowo rzadkie, a można oglądać je w Wągrowcu.

Druga połowa XVII w. oznaczała dla Wągrowca stopniowy, ale wyraźny upadek. Wojny szwedzkie, procesy z cystersami oraz klęski żywiołowe i zarazy przyczyniły się do wyludnienia i zniszczenia miasta.

Panowanie pruskie sprzyjało osiedlaniu się w mieście ludności niepolskiej, głównie Niemców i Żydów. Do pierwszej połowy XIX w. ludność polska była silnie germanizowana; względną stabilność można było odczuć po kongresie wiedeńskim w 1815 r. W okresie rozbiorów ziemia wągrowiecka znalazła się w zaborze pruskim. W 1799 r. Wągrowiec stał się pruskim miastem królewskim. W drugiej połowie XIX w. znacznie wzrosła liczba ludności w Wągrowcu – przeważała ludność katolicka, przy wzrastającym odsetku ewangelików i żydów.

W czasie I wojny światowej polska ludność Wągrowca i okolic była wcielana do armii pruskiej; pozostali planowali akcję wyzwoleńczą. Wągrowszczanie wzięli czynny udział w powstaniu wielkopolskim. Już na początku powstania wielkopolskiego Polakom z Wągrowca udało się rozbroić stacjonujących w mieście Niemców. To był dopiero początek walk o niepodległość, w których zginęło – od 1 I 1919 r. do 31 V 1919 r. – 29 synów ziemi wągrowieckiej.

Pomnik Powstańców Wielkopolskich Pomnik Powstańców Wielkopolskich

W okresie międzywojennym starano się odbudować polską administrację i szkolnictwo. Czasy międzywojnia sprzyjały też rozkwitowi ruchów, ugrupowań i partii politycznych.

Niemcy wkroczyli do miasta 6 IX 1939 r. Nazwa miasta została zniemczona i brzmiała Eichenbrück; zniszczono synagogę, ludność polska poddano rozmaitym represjom. Miasto zostało wyzwolone 25 I 1945 r.

Wraz z końcem wojny przywrócono polskie nazewnictwo miasta i okolic, wybrano polską władzę oraz rozpoczęto budowę lub rozbudowę fabryk. W 1975 r. Wągrowiec znalazł się w granicach województwa pilskiego; kolejna zmiana administracyjna (1999) przywróciła mu status powiatu w obrębie województwa wielkopolskiego. Gmina została zelektryfikowana krótko po zakończeniu wojny, a w wodę zaopatrywano mieszkańców od 1977 r, do 1999 r.; w latach 1988–2000 założono na terenie gminy telefony.

Dane za:

Patro Gustawa, Gmina Wągrowiec, Wągrowiec 2000.

Patro Gustawa, Wągrowiec – zarys dziejów, Warszawa 1982.

Studia i materiały do dziejów Pałuk, t. II, Poznań 1995.

Wyrwa Andrzej, Opactwo cysterskie. Łekno–Wągrowiec (1153–1835). Zarys dziejów, Poznań–Wągrowiec 1998.

www.wagrowiec.um.gov.pl