Pogranicze Mazowsza to obszar bardzo interesujący pod względem językowym, ponieważ graniczą tu ze sobą i wzajemnie na siebie wpływają dwa wielkie zespoły dialektalne małopolski (gwary północno-zachodnio-małopolskie) i mazowiecki (gwary południowo-zachodnio-mazowieckie). Zaznacza się na tym terenie także wpływ dialektu wielkopolskiego (gwary łęczycko-sieradzkie).

Orientacyjne zasięgi interferencji mazowiecko-małopolskich Zasięgi interferencji

Zasięgi mazowieckie obejmują wschodni pas ziemi radomskiej wzdłuż Wisły często sięgając, jak w przypadku szerokiej wymowy grupy eN, dość daleko w kierunku na południe. Natomiast zasięgi małopolskie poprzez południowo-zachodnio-mazowieckie gwary skierniewicko-rawskie przekraczają Pilicę i obejmują północno-zachodnią część ziemi radomskiej nie sięgając jednak dalej niż do Opoczna. Centralne miejsce zajmuje obszar bezpośrednich kontaktów mazowiecko-małopolskich, obejmujący od północy środkową część południowego Mazowsza, na południu zaś sięgający do linii Opoczno-Radom, a nawet dalej, do Kielc, por. mapa 1.

I. Najważniejsze cechy gwary Pogranicza

a) mazurzenie, por. krenzołek , spulki , i kozuchy , siecke , uprząz = ‘krężołek – część kołowrotka, szpulki, i kożuchy, sieczkę, uprząż’;

Krężołek Krężołek

b) samogłoska a (< stpol. *ā) wymawiana jak a, a^o, o, por. dziaboł , nachyloł , nos , gospodorz , a śpiwoł = ‘dziabał, nachylał, nas, gospodarz, a śpiewał’; w pozycji przed spółgłoską m często zwęża się do o^u, a nawet u, por. pamintum ‘pamiętam’;

c) samogłoska e (< stpol. *ē) wymawiana jak y, yⁱ, i, e, por. wiysz , takiygo , śpiwać , mlyka , śnig = ‘wiesz, takiego, śpiewać, mleka, śnieg’;

d) samogłoska o (<stpol. *ō) wymawiana jak ó, por. góra, pójdę, snopków ;

II. Zasięgi cech gwarowych ilustrujących wpływ jednego dialektu na drugi.

1. Cechy dialektu mazowieckiego

Z mazowieckich cech z zakresu wokalizmu należy wymienić:

a) fonetykę międzywyrazową ubezdźwięczniającą obejmującą wschodnią część Pogranicza, por. teras nie ma , jusz idom , jusz majom , obcych ludzi , puch na = ‘teraz nie ma, już idą, już mają, obcych ludzi, puch na’;

b) rozszerzenie artykulacji samogłoski e przed spółgłoską nosową obejmujące północno-wschodni skrawek ziemi radomskiej, por. krzamień, pszanica, tamu, dobramu, dziobam, młotkam = ‘krzemień, pszenica, temu, dobremu, dziobem, młotkiem’;

c) szeroką wymowę nosówki przedniej ę w śródgłosie i wygłosie obejmującą północno-wschodni skrawek ziemi radomskiej, por. przandły , gąś, jązyk, miąso, zamby, ta wełna^e = ‘przędły, gęś, język, mięso, zęby, tę wełnę’;

d) ścieśnienie nosówki tylnej ą w śródgłosie niezależnie od następującej spółgłoski (szeroki zasięg na ziemi radomskiej), por. chomunta , zwiunzało , wziuńś , piuntek , pociungała = ‘chomąta, związało, wziąć, piątek, pociągała’;

e) przejście nagłosowego ra- w re-, obejmujące cały obszar radomski, por. redło, redełko, obredlać, redlica = ‘radło, radełko, obradlać, radlica’;

f) formy bez przegłosu e (< *ě) w a w wyrazach wietrak, zmietać, powiedać = ‘wiatrak, zmiatać, powiadać’ występujące we wschodniej części ziemi radomskiej, wzdłuż Wisły, por. powiedane = ‘powiadane’;

g) formy z wtórną nosowością, por. tompola, tompol, tumpola ‘topola’; w pasie wschodnim Pogranicza skupiają się formy tomporzysko, tumporzysko ‘toporzysko’; do skrawka północno-wschodniego ograniczona jest forma miansko ‘mieszka’;

h) nieściągnięte formy czasowników, por. bojić się, stojoł, stojała, stojeli = ‘bać się, stał, stała, stali’;

i) cofnięcie artykulacji i//y przed ł, por. biuł, buł, wryncuł = ‘bił, był, wręczył’, występujące na Zapilczu i rzadziej w pasie wzdłuż Wisły;

Mniejsza jest na badanym obszarze liczba gwarowych cech mazowieckich z zakresu konsonantyzmu. Do najbardziej znanych można zaliczyć:

a) wymianę ń : m’ w wyrazach: śmiodanie, mitka, miecka, śmieg = ‘śniadanie, nitka, niecka, śnieg’, występującą na skrawku północno-wschodnim Pogranicza;

b) stwardnienie grupy spółgłoskowej św’- i ćw’- w wyrazach śwyna, śwyca, śwadki, ćwerć = ‘świnia, świeca, świadkowie, ćwierć’; najdalszy zasięg mają dwie pierwsze formy obejmujące północny-wschód, pozostałe ograniczone są do Zapilcza;

c) stwardnienie grupy li sięgające do linii Opoczno-Radom, por. zwalalyⁱ , lyⁱstka , lyści = ‘zwalali, listka, liści’;

d) stwardnienie m’ w formach N. lmn., por. cepamy , przed świętamyⁱ , słodyczamy , tortamyⁱ , kolegamy , z powrósłamy = ‘cepami, przed świętami, słodyczami, tortami, kolegami, z powrósłami’ i formach C. lpoj. zaimka ja, por. za namy , bo my gyńś = ‘z nami, bo mi gęś’; formy tego typu obejmują dwa obszary - na północy sięgają do linii Opoczno-Radom oraz, wzdłuż Wisły, do obszaru w widłach Wisły i Sanu;

Z mazowieckich cech fleksyjnych występujących powszechnie na terenie Pogranicza należy wymienić:

a) zanik kategorii męskoosobowości, por. dyngusiarze weszły , i te chłopaki sie zbierały i przychodziły , i te kawalery sie schodziły ;

b) formy czasownikowe 1. osoby lmn. trybu rozkazującego, cz. teraźniejszego i cz. przeszłego tworzone przy pomocy końcówki dawnej liczby podwójnej -wa, por. chodźwa, zanieźwa, robiwa, niesiewa, mówiliźwa = ‘chodźcie, zanieście, robimy, niesiemy, mówiliśmy’;

c) formy czasownikowe 2. osoby lmn. tworzone końcówką dawnej liczby podwójnej -ta, por. chodzita, robita, wycierajta , mata , wypijta = ‘chodzicie, robicie, wycierajcie, macie, wypijcie’.

W zakresie słowotwórstwa cechy mazowieckie to:

a) tworzenie nazw istot młodych za pomocą przyrostka -ak, por. bliźniaki (forma o najdalszym zasięgu), źrebak (postać ograniczona do Zapilcza w znaczeniu ‘małe źrebię’), cielak (postać ograniczona do Zapilcza), kurczaki , świniaki , gęsiaków ;

b) formacje typu stryjo, wujo charakterystyczne dla południowego Mazowsza;

c) sufiks -ywać w formach zapisywać, pokazywać obejmujący północno-wschodnią część Pogranicza, pozostający w opozycji do małopolskiego -ować.

Bardzo liczne na Pograniczu są mazowizmy leksykalne, por. chaber (nie występuje w zachodnim pasie omawianego terenu, gdzie występuje modrak), skutka ‘czkawka’, łysina ‘czoło człowieka’ (w Radomskiem tylko na północy), na dworze, na dworzu, kartofle, kartoflisko (obszar północno-wschodni), jeżyny (tylko pas północny), kosior ‘narzędzie do wygarniania z pieca chlebowego’ (cały teren poza częścią Opoczyńskiego), kółko ‘kołowrotek’ (Zapilcze i Opoczyńskie), krój ‘nóż pługa’, płoza ‘płoza sań’, potoknąć ‘wypłukać’, pułap ‘sufit drewniany’, sagan ‘garnek żelazny’ (północno-wschodnia część), choina ‘sosna’.

2. Cechy dialektu małopolskiego

Formy małopolskie wyodrębniają najczęściej najbardziej na zachód położoną południową część Mazowsza (powiaty Rawa, Skierniewice, Łowicz). Z cech fonetycznych należy wymienić

a) fonetykę międzywyrazową udźwięczniającą obejmującą powiat rawski i skierniewicki, por. brad matki, kod Oli, kodz ojca = ‘brat matki, kot Oli, koc ojca’;

b) przejście wygłosowego -aj w -ej w formach rozkaźnika, por. dej, śpiewej, chowej = ‘daj, śpiewaj, chowaj’; cecha ta wyodrębnia południowo-zachodnią część ziemi radomskiej, obejmuje także w kierunku na północ obszar południowo-zachodniego Mazowsza po linię Wisły;

c) zwężoną wymowę e przed spółgłoskami nosowymi, por. kosiorym , pszynica, tymu, dobrymu, młotkim, ciń, tyn = ‘kosiorem, pszenica, temu, dobremu, młotkiem, cień, ten’;

Kosior Kosior