Gwary Mazowsza dalszego zachowują pod względem językowym stan starszy niż gwary Mazowsza bliższego. Do dziś występuje tu dość powszechnie wiele archaicznych zjawisk fonetycznych, choć proces ich leksykalizacji postępuje pod wpływem języka ogólnego.
Widoczne jest również cofanie się w kierunku na północ i wschód form starszych pod naporem nowszych, powstałych pod wpływem języka ogólnego. Wiele zjawisk językowych typowych dla Mazowsza dalszego sięga dość daleko na północ i wschód w kierunku Warmii, Mazur, Suwalszczyzny i Podlasia, tworząc większy kompleks północno-wschodni.
Tab. 1. Cechy fonetyczne odróżniające Mazowsze dalsze od Mazowsza bliższego
Mazowsze bliższe
Mazowsze dalsze
występowanie a pochylonego
brak a pochylonego
szeroka wymowa nosówki przedniej ę > ą
wąska wymowa nosówki przedniej ę > ein, in, yn
asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich z elementem j
asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich z elementem h'
Cechy charakterystyczne dla gwar Mazowsza dalszego to: 1.
Mazurzenie, por. z Mazowsa
, tłuściejsy
, najlepsa
, łusykowano
, inacej
, zeby
= ‘z Mazowsza, tłuściejszy, najlepsza, uszykowaną, inaczej, żeby’. Wyrazem unikania mazurzenia jest zastępowanie spółgłosek zmazurzonych miękkimi, czyli siakanie, por. ziaba, śnuruje, a także
81, por. teras i
, dać mu
, przecies jak
, nicht nie znał
, fartusek jest
, mjót jus nie wyleciał = ‘teraz i, dać mu, przecież jak, nikt nie znał, fartuszek jest, miód już nie wyleciał’;
3. Samogłoska a (<
stpol. *ā) wymawiana jak a, por. gospodarz
, gada; wyjątek stanowią okolice Broku, gdzie a pochylone utrzymuje się dość dobrze jako ao lub o, por. Mapa;
Wymowa w okolicach Broku
Wymowa w okolicach Broku
4. Samogłoska e (<
stpol. *ē) wymawiana najczęściej jak ei, ey, ye lub i, y, por. to zasklepjeniei
, brzyg, śnig, nie strzylaj
, tyż
= ‘zasklepienie, brzeg, śnieg, nie strzelaj, też’; współcześnie przeważają realizacje zgodne z normą ogólnopolską; 5. Samogłoska o (<
stpol. *ō) wymawiana jak ou lub częściej ó, por. mouwji, zrous
= ‘mówi, zrósł’, mój, podwórka, gnój; 6. Samogłoska nosowa ę realizowana w śródgłosie wyrazów najczęściej zgodnie z normą ogólnopolską, por. wziente
, przykrencona
, ciełzkawo
= ‘wzięte, przykręcona, ciężkawo’, rzadziej z artykulacją podwyższoną jako in, yn, por. pińć
, iwyngla = ‘pięć, i węgla’; w wygłosie przede wszystkim spotyka się ę odnosowione, por. torbe
, te wojne
, chodze = ‘torbę, tę wojnę, chodzę’. Samogłoska nosowa ą realizowana często z podwyższeniem artykulacji, por. łuprzułż
, siengnuć, zwjerzuntko
= ‘uprząż, sięgnąć, zwierzątko’; w wygłosie zauważalna jest skłonność do wymawiania -ą w postaci -o lub ze zwężeniem -u, por. zimo , nie mówjo , puscajo
, urosnu
, polsku
, renku , to rencnu
= ‘zimą, nie mówią, puszczają, urosną, polską, ręką, tą ręczną’, alewystępują również realizacje zgodne z normą języka ogólnopolskiego, gdzie -ą wymawiane jest w postaci sekwensu [oł], por. idoł, tańczoł= ‘idą, tańczą’. Obie samogłoski nosowe w pozycji przed spółgłoską zwartą są wymawiane zgodnie z ogólnopolską
artykulacją asynchronicznie, por. kreńci, wyciongneli = ‘kręci, wyciągnęli’. Przed spółgłoskami szczelinowymi samogłoski nosowe również wymawiane są asynchronicznie jako dwuelementowe zbitki głoskowe, w których pierwszym składnikiem jest samogłoska ustna o odpowiedniej barwie, drugim zaś spółgłoska ł lub j, por. obowjołskowo
, gołski, wolski, mołż, niescejście = ‘gąski, wąski, mąż, nieszczęście’. Przed l, ł obie nosówki ulegają denazalizacji i niekiedy podwyższeniu artykulacji, por. popchneła
, popchnuł
, wzieło
, wyginuł = ‘popchnęła, popchnął, wzięło, wyginął’.
Z pozostałych systemowych cech Mazowsza dalszego z zakresu wokalizmu i konsonantyzmu można wymienić: 1.
Prelabializację samogłoski o, rzadziej u, por. ta łoś
, łoskaram
, łobrok
,łojciec , z łosiemnastego , łuprzułż , łubity
= ‘ta oś, oskarem, obrok, ojciec, z osiemnastego, uprząż, ubity’;
7. Zwężenie artykulacji samogłoski o przed
spółgłoskami nosowymi do ouN, uN, por. bruny, bruno , konium , zasklepjoune, frunt
= ‘brony, broną, koniom, zasklepione, front’;
8.
Asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych miękkich typu pj, bj, fj, wj, mj lub pch', bh', fch', wh', mń, por. pjasta
, w Warszawje , łapje
, owjes
, mjał
, ziemnia
, mnieli
, domniodu
= ‘piasta, w Warszawie, łapie, owies, miał, ziemia, mieli, do miodu’;
spółgłosek tylnojęzykowychk, g w grupach odpowiadających ogólnopolskiemu kie, gie, ki, gi, choć na całym obszarze Mazowsza dalszego trafia się wymowa twarda typu młoteckem
, take
, a pługam
, wysoke
, brukew
= ‘młoteczkiem, takie, a pługiem, wysokie, brukiew’. Niekiedy słyszy się także miękką spółgłoskę ch przed i, e, por. chiba, łorzechi = ‘chyba, orzechy’;
13. Przechodzenie
grupy kt w cht, por. nichtórzy
, nicht
= ‘niektórzy, nikt’.
Archaiczne zjawiska fonetyczne znacznie lepiej zachowały się na Mazowszu dalszym w formach zleksykalizowanych, które często ograniczają się do kilku lub kilkunastu wyrazów. Formy te występują w mowie wszystkich pokoleń i mają wyraźne zasięgi geograficzne, różne dla poszczególnych wyrazów. Do takich archaizmów można zaliczyć: 1. Wymianę -ar- w -er-, por. terło , nie przeterło, poderty, tertak = ‘tarło, nie przetarło, podarty, tartak’; 2. Brak
przegłosu *ě > a w niektórych wyrazach, por. wymietał, śniedanie, spowiedać, opowiedać = ‘wymiatał, śniadanie, spowiadać, opowiadać’; 3.
Wymianę nagłosowej grupy ra- w re- w niektórych wyrazach, por. redłom
, remię, redła
, redełko
, obredlić = ‘radłem, ramię, radła, radełko, obradlić’; 4. Wymianę nagłosowej grupy ja- w je-, por. jerzmo, jepko, jegoda, jerzębina, jeskółka = ‘jarzmo, jabłko, jagoda, jarzębina, jaskółka’; 5. Archaiczne formy z nagłosową grupą spółgłoskową śćk- w wyrazie szkło, por. śćkło. Na tym samym terenie częste formy z nagłosowym ćk-, por. ćkło; 6. Archaiczne formy z nagłosową grupą zrz- w wyrazach zrzebak, zrzenica, zrzódło = ‘źrebak, źrenica, źródło’.
Cechy fleksyjne charakteryzujące gwary Mazowsza dalszego to:
1. Występowanie w
C. lpoj. rzeczowników męskich i nijakich końcówki -owiu, najczęściej w postaci -oju, por. konioju
, gospodarzoju, synoju, wujkoju, zięcioju = ‘koniowi, gospodarzowi, synowi, wujkowi, zięciowi’;
2. Występowanie w
Msc. lpoj. rzeczowników męskich i nijakich zakończonych na sz, ż końcówki -e, por. na nozie, w kapelusie = ‘na nożu, w kapeluszu’;
3. Częstsze niż w języku ogólnopolskim użycie końcówki D. lmn. -ów w rzeczownikach wszystkich rodzajów, por. z nogów, z morwów, z dziąsłów, pniów
= ‘z nóg, z morw, z dziąseł, pni’;
D. lpoj. przymiotników, zaimków i niektórych liczebników, por. samygo, kożdygo, trzecigo
, od jednygo
, wrzosowygo
= ‘samego, każdego, trzeciego, od jednego, wrzosowego’. Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. to jest z tygo = ‘to jest z tego’; 5. Szeroka realizacja końcówki N. i Msc. lpoj. oraz C. i N. lm. -ym, -ymi
przymiotników i zaimków jako -em // eym oraz -emy // eymy, por. na tem
, takemy
, dobrem
, z niemi
= ‘na tym, takimi, dobrym, z nimi’;
6. Występowanie końcówki -em w
1. os. lpoj. czasu przeszłego r. męskiego. Głoska ł często nie jest wymawiana po spółgłosce, por. przywjósem
= ‘przywiozłem’;
7. Występowanie w
1. os. lmn. czasu teraźniejszego końcówek -m, por. musim, sprzedajem = ‘musimy, sprzedajemy’ oraz -my, por. jeździmy, handlujemy. Rzadko spotyka się w omawianej funkcji dawną końcówkę
liczby podwójnej -wa, por. idziewa, robziwa = ‘idziemy, robimy’;
8.Występowanie w
1 os. lmn. czasu przeszłego końcówek: ogólnopolskiej -śmy, por. poszliśmy, uciekliśmy, mjeliśmy, archaicznej -m, por. gralim, ucieklim, tańcowalim, poszlim, latalim = ‘graliśmy, uciekliśmy, tańcowaliśmy, poszliśmy, lataliśmy’. Rzadko można spotkać końcówkę dawnej
liczby podwójnej -wa, por. byliźwa = ‘byliśmy’; 9.Występowanie końcówki -ta w
2. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego, por. niesieta, nieśliśta = ‘niesiecie, nieśliście’ obok powszechnej ogólnopolskiej końcówki -cie, por. dajcie, weźcie; 10. Ustalenie się
kategorii rodzaju męskoosobowego w formie czasownika, por. te dobre chłopy kosili = ‘ci dobrzy chłopi kosili’, która w części Mazowsza dalszego upowszechniła się także w rodzaju niemęskoosobowym, por. baby poszli, cielęta biegali.
Poza tym w gwarach Mazowsza dalszego obserwuje się: 1. Powszechne występowanie
sufiksu -ę w nazwach młodych zwierząt, por. kocię, szczenię, prosię. W tej samej funkcji występują także sufiksy -ątko, por. cielątko oraz -ak, por. źrebak
, na dzieciaka
; 2. Zbliżenie artykulacyjne przyrostka
bezokolicznika -eć do -ić w typie siedzić, leżyć poprzez podniesienie artykulacji samogłoski e do ei, por. przytrzyć
, zlecić, siedzić, ściemnić, pomyślić = ‘przytrzeć, zlecieć, siedzieć, ściemnieć, pomyśleć’; 3. W północnej części Mazowsza dalszego występowanie tylko męskiej formy
liczebnika dwa, por. dwa godziny =‘dwie godziny’. 4. Nieustalone używanie
przyimkówbez i przez, por. bez dwadzieścia, bez pola = ‘przez dwadzieścia, przez pola’; 5. Stare uproszczone formy typu pódę, przydę, pódziesz, przydziesz, pódzie, przydzie; 6.
Nieściągnięte formy czasowników, por. postojałem
, dostojał
.
Słownictwo
blat, blaty ‘płyta kuchenna’
brudal ‘brudas’
bździuch ‘purchawka’
fiukacz ‘gwizdek’
garbiel ‘garbus’
gnojówki ‘boczne deski w wozie do wywożenia gnoju’
iglica ‘gruba igła do cerowania’
jąkacz ‘jąkała’
jeglija ‘świerk’
kabłąk ‘pałąk kosy’
karakul ‘karaluch’
kluczka ‘drążek zawieszony u poprzecznej belki żurawia’