Gwary kociewskie dialektolodzy zaliczają do szeroko rozumianego dialektu wielkopolskiego (zob. Kociewie na mapie  dialektu wielkopolskiego). Jednocześnie bardzo silne i liczniejsze pod względem cech językowych są związki Kociewia z dialektem mazowieckim niż z wielkopolskim. Gwary kociewskie bliskie są gwarom ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej i Kujaw, a szczególnie Malborskiego. Gwary kociewskie i malborskie uważa się za najmłodsze i najbardziej nowatorskie dialekty kontynentalne Pomorza Gdańskiego, tj. dialekty typowo polskie, a nie pomorskie (jak kaszubskie).

Położenie Kociewia przy tak ważnym i ruchliwym szlaku osadniczym, jaki stanowiła Wisła, sprawia, że dla charakterystyki gwar kociewskich ważne jest wskazanie, kiedy i skąd dane zjawiska językowe się pojawiły lub kiedy i w którym kierunku się wycofały. Przyczyną wytworzenia się gwar kociewskich były prawdopodobnie nie tyle czynniki kolonizacyjne – najpierw w średniowieczu fala osadnictwa kujawsko-chełmińskiego, a następnie od XVI w. – mazowieckiego, co kulturowe, przede wszystkim ustawiczne związki Polski z Gdańskiem, idące biegiem Wisły, i szerzące mowę centralnej Polski (kujawsko-chełmińską i mazowiecką) uznawaną za bardziej kulturalną.

Dwie podstawowe cechy fonetyczne, stanowiące kryteria podziału na dialekty polskie, łączą Kociewie z dwoma wielkimi zespołami dialektalnymi. Gwary kociewskie charakteryzuje bowiem brak mazurzenia (por. drożdżówki , barszczyk , rozpuszczóne , czyⁿstowanie ), tak jak dialekt wielkopolski, ale fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca jest zgodna z dialektem mazowieckim (np. tak rano, z jabłek i byli, Tać jak my). Prawdopodobnie jest to cecha wtórna, szerząca się z Mazowsza, ale nie pozostały ślady dawnej wymowy, gdyż brak tu form historycznie złożonych, typu niósem / niózem (jest: ja niós). Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca jest zatem wynikiem późniejszej ekspansji mazowieckiej na te tereny, podobnie jak i inne liczne cechy mazowieckie.

Szczególnie ważny przy charakterystyce gwar kociewskich jest fakt braku a pochylonego (np. ja byłam zła, ja pamiętam). Wyróżnia on bowiem w sposób zdecydowany Kociewie z pozostałych obszarów gwarowych północnej Polski. Cecha ta zbliża też gwary kociewskie do języka ogólnego, w którym również dawnemu a długiemu odpowiada a jasne. Pozostałe samogłoski pochylone, tj. e, o, pochodzące z dawnych samogłosek długich, podobnie jak w większości gwar polskich, zachowują się jako odrębne dźwięki lub – częściej e pochylone – podwyższa jeszcze swoją artykulację i utożsamia się z samogłoską wysoką i/y, np. świcónce , wisz , szyroke , chlyw = świecące, wiesz, szerokie, chlew.

Samogłoski nosowe tracą rezonans nosowy w wygłosie, jednocześnie -ą nieco podwyższa artykulację, stąd daje mniej lub bardziej ścieśnione o, czasem bliskie u, np. poświęcónko , ze sobo , dzwóniu , dadzo = poświęconką, ze sobą, dzwonią, dadzą; -ę ulega odnosowieniu w -e, np. na pastyrke = na pasterkę; ale ponieważ biernik lp. rzeczowników żeńskich najczęściej utożsamia się z mianownikiem, to oznacza pierwotną szeroką wymowę ę, np. na chałupa , choinka , miałam cała dupa sina = na chałupę, choinkę, miałam całą dupę siną, poświadczaną w literaturze przedmiotu. W śródgłosie natomiast ę wymawiana jest wąsko przez naszych informatorów, pochodzących z północnego Kociewia, np. czyⁿstowanie , ryncznie , nie byńdze = częstowanie, ręcznie, nie będzie; podobnie występuje wąska wymowa ą, np. tysiunclecia , so^umsiady , pobłóndził , pio^untek , dziewińćdziesiónt = tysiąclecia, sąsiady, pobłądził, piątek, dziewięćdziesiąt.

Prawie na całym Kociewiu (z wyjątkiem niewielkiego obszaru na północy) grupa eN wymawiana jest szeroko paralelnie do szerokiej wymowy samogłoski nosowej ę, jako aN: sianam , pociągam = sianem, pociągiem. Wymowa ta szybko się wycofywała, gdyż była często wyśmiewana, np. powiedzeniami: nie bańdzie Mniamniec pluł nam w gamba; cilander pank na same śwanta.

Grupa oN charakteryzuje się natomiast wymową zwężoną jako óN, czyli przed spółgłoskami nosowymi zawsze samogłoska o wymawiana jest wąsko: słóne , ogón , bómby świncónki , zapómne , do^um , ko^umin , świcónce , postrojóne , zielóne , odrobióne = słone, ogon, bomby, święconki, zapomnę, dom, komin, postrojone, zielone, odrobione.

Związki gwar kociewskich z dialektem wielkopolskim to – oprócz braku mazurzenia – takie cechy, jak:

Bardzo silne i liczne są nawiązania do dialektu mazowieckiego, por.

Ogólnie północnopolskie cechy o szerokim zasięgu lub charakterystyczne dla części gwar północnej Polski to:

☺ Co to jest? Szachta machta, dziurawa płachta, // Po polu lata, kamniuszki zmniata.

Cechy szczególne gwar kociewskich to – oprócz braku a pochylonego – przede wszystkim innowacje fleksyjne, polegające na uproszczeniu odmiany wyrazów. Gwary kociewskie wraz z malborskimi pod tym względem są zaliczane do najbardziej nowatorskich. Wymienić tu należy takie zjawiska, jak:

W słowotwórstwie kociewskim warto zwrócić uwagę na niektóre przyrostki tworzące nazwy ekspresywne (zgrubiałe i zdrobniałe), np.:

Dobrze poznane zostało słownictwo gwar kociewskich, szczególnie dzięki 3-tomowemu słownikowi kociewskiemu ks. Bernarda Sychty. Kociewie jest terenem, na którym brak wyraźnej odrębności w zakresie rodzimego słownictwa, stąd też wyrazów specyficznie kociewskich jest niewiele, np. babuś, buś ‘dziadek’, dannik, gałka ‘źrenica’, kijanki ‘paliki osadzone w płozach sań’, klep ‘bijak u cepów’, kraty ‘sztachety’, prędki ‘wczesny’, zarznice, żarznice ‘ospa’. Większość leksyki ma szerszy zasięg, nieograniczony do Kociewia.

Na gwary kociewskie oddziaływał w przeszłości silnie język niemiecki. Germanizmy te mają jednak na ogół zasięg szerszy, wspólny dla całej Polski północnej lub jej części, np. albrat ‘skrzynia do siekania mięsa’, blutka ‘kiełbasa z krwi’, leberka ‘wątrobianka’, muszkibada ‘cukier’, cuk, bana ‘pociąg’, szmaguster ‘zwyczaj bicia rózgami w drugi dzień świąt wielkanocnych’, szychta ‘warstwa snopów’, munia ‘pysk krowy’, falga ‘dzwono u koła’, ryf / ryfa ‘obręcz na kole’, szyca / szycel ‘szczyt wozu’, midwach ‘miejsce nad klepiskiem’, tylwant / tylbant ‘przegroda z desek między sąsiekiem a klepiskiem’. Wpływem niemieckim można objaśniać częste użycie strony biernej, np. już móm wszystko kupione, panna młoda je pożegnana, ón ma ta książka przeczitana = już wszystko kupiłem, pożegnali pannę młodą, przeczytał tę książkę.

Gwary kociewskie ulegają w dużym stopniu wpływom języka ogólnego. Kociewiacy wyzbywają się zwłaszcza cech wyśmiewanych i uświadamianych jako gwarowe, np. szerokiej wymowy grupy eN i nosówki -ę. Pewne cechy gwarowe utrzymują się jednak bardzo dobrze i zostały poświadczone w naszych nagraniach. Modna obecnie tendencja do podkreślania odrębności regionalnych też przyczyniła się do ożywienia gwar kociewskich. Gwary kociewskie jako stosunkowo bliskie językowi ogólnemu ekspandowały na tereny sąsiednie, w Malborskie, Bory Tucholskie, nawet na południowe Kaszuby, niwelując szereg różnic językowych.