Stan gwar kociewskich dziś 

Gwary kociewskie dialektolodzy zaliczają [Urbańczyk 1957, Kucała 1991, Nitsch 1960] do szeroko rozumianego dialektu wielkopolskiego (zob. Mapa dialektu wielkopolskiego). Jednocześnie bardzo silne i liczniejsze pod względem cech językowych są związki Kociewia z dialektem mazowieckim niż z wielkopolskim. Gwary kociewskie bliskie są gwarom ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej i Kujaw, a szczególnie Malborskiego. Gwary kociewskie i malborskie uważa się za najmłodsze i najbardziej nowatorskie dialekty kontynentalne Pomorza Gdańskiego [Górnowicz 1967, 147], tj. dialekty typowo polskie, a nie pomorskie (jak kaszubskie).

Różniące się w szczegółach ujęcia przynależności dialektalnej Kociewia przedstawia w swoich pracach Kazimierz Nitsch. W Dialektach języka polskiego zalicza gwary kociewskie do drugiej – po Wielkopolsce wraz z Krajną i Borami Tucholskimi – serii dialektów niemazurzących, w których wyróżnia pięć typów: kujawski, chełmińsko-dobrzyński, kociewski, malborsko-lubawski i ostródzko-warmiński [Nitsch 1958, 94]. Natomiast w Wyborze tekstów gwarowych (wydanie drugie) Nitsch lokuje Kociewie w szeroko rozumianym zespole dialektalnym wielkopolskim, w grupie kujawskiej [1960, mapa i spis treści]. (Zob. Mapa nr . Położenie Kociewia na mapie dialektalnej Polski wg K. Nitscha). Nieco inaczej przynależność dialektalną Kociewia ujmuje w artykule Historia badań nad dialektami północnej Polski, grupując w jeden typ dialekty nowsze (grudziądzko-kociewskie i malborsko-lubawskie), przeciwstawiając je dialektom starszym (krajniacki, tucholski, bydgoski i chełmiński) i ostródzko-warmińskim [Nitsch 1956, 19].

Nie do końca został wyjaśniony stosunek gwar kociewskich do kaszubszczyzny. Co prawda, granica kaszubsko-kociewska jest wyraźna (bez częstego w takich wypadkach pasa przejściowego) i prawie niezmienna od początku XX wieku (tj. od badań F. Lorentza i K. Nitscha). (Zob. Mapa nr . Granica kociewsko-kaszubska [za: Z. Topolińska 1964, 16].) Wyznaczają ją m.in. kociewskie a jasne pochodzące z długiego a (czyli brak a pochylonego) w opozycji do kaszubskiego o jako kontynuantu a długiego, kociewskie miękkie spółgłoski ś, ź, ć, dź – kaszubskie stwardniałe s, z, c, dz (

Od zachodu Kociewie graniczy z Borami Tucholskimi. Granica kociewsko-tucholska jest rozmyta; charakteryzuje się pasem wsi, w których gwarze występują niektóre cechy kociewskie, a niektóre borowiackie [Nitsch 1954, Zabrocki 1937]. (Zob. Mapa nr . Granica kociewsko-tucholska [za: Zabrocki 1980 (1937), 433]). Przy jej wytyczaniu jako podstawowe kryterium przyjmowano za podstawę kociewski brak a pochylonego.

Położenie Kociewia przy tak ważnym i ruchliwym szlaku osadniczym, jaki stanowiła Wisła, sprawia, że dla charakterystyki gwar kociewskich ważne jest wskazanie, kiedy i skąd dane zjawiska językowe się pojawiły lub kiedy i w którym kierunku się wycofały, gdyż jak podkreśla Ewa Rzetelska-Feleszko: „Kociewie jest takim obszarem gwarowym, którego cech językowych nie można opisywać statycznie. Każdy z faktów wymaga równoczesnej charakterystyki geograficzno-chronologicznej” [1970a, 147].

Sądzi się, że przyczyną wytworzenia się dialektu kociewskiego stały się nie tyle czynniki kolonizacyjne – najpierw w średniowieczu fali osadnictwa kujawsko-chełmińskiego, a następnie od XVI w. – mazowieckiego [Rzetelska-Feleszko 1970a, 148], co kulturowe. Oddziaływały tu ustawiczne związki Polski z Gdańskiem, idące biegiem Wisły i szerzące mowę centralnej Polski (kujawsko-chełmińską i mazowiecką) uznawaną za bardziej kulturalną [Nitsch 1958, 96].

Dwie podstawowe cechy fonetyczne, stanowiące kryteria podziału na dialekty polskie, łączą Kociewie z dwoma wielkimi zespołami dialektalnymi. Gwary kociewskie charakteryzuje bowiem brak

Szczególnie ważny przy charakterystyce gwar kociewskich jest fakt braku a pochylonego (np. ja byłam zła, ja pamiętam), który podkreślał Kazimierz Nitsch [1956, 19]. Wyróżnia on bowiem w sposób zdecydowany Kociewie z pozostałych obszarów gwarowych północnej Polski. Cecha ta zbliża też gwary kociewskie do języka ogólnego, w którym również dawnemu a długiemu odpowiada a jasne. Prawdopodobnie powstała w wyniku substytucji o < ā przez a pod wpływem dialektu mazowieckiego. Naśladując wymowę mazowieckiego a ścieśnionego, percypowanego jako a, unikając natomiast pomorskiej wymowy dawnego a długiego jako o, ludność Kociewia zastąpiła to o nowszym a [Górnowicz 1967, 152]. Pozostałe samogłoski pochylone, tj. e, o, pochodzące z dawnych samogłosek długich, podobnie jak w większości gwar polskich, zachowują się jako odrębne dźwięki lub – częściej e pochylone – podwyższa jeszcze swoją artykulację i utożsamia się z samogłoską wysoką i/y, np. świże, nie wylywa, wisz, świcónce = świeże, nie wylewa, wiesz, świecące.

W literaturze dialektologicznej wymowa samogłosek nosowych jest opisywana jako zróżnicowana na terenie Kociewia. Stała się nawet dla Kazimierza Nitscha [1958, 96] kryterium podziału gwar kociewskich na trzy zespoły:

1) południowokociewskie (między Brdą a Wisłą) z zachowaniem nosowości przed szczelinowymi, z szeroką wymową ę, a wąską ą: gaⁿś, ksiuⁿżka = gęś, książka;

2) środkowokociewskie (nad Wierzycą) z szeroką wymową ę, a wąską ą, ale z zanikiem nosowości samogłosek nosowych przed spółgłoskami szczelinowymi: gasi = gęsi;

3) północnokociewskie (między Tczewem a Skarszewami) także z zanikiem nosowości przed szczelinowymi, ale z wymową wąską ę: gy^ęsi = gęsi, zy^emby = zęby (tak samo Zabrocki [1980 (1933), 427-428], według późniejszych badań H. Górnowicza natomiast występuje tu wymowa taka jak na środkowym Kociewiu, różni się natomiast wymowa grupy eN, a więc gaⁿś, gamba, ale le^yn, cie^ymno [Górnowicz 1967, 155-156]).

Prawie na całym Kociewiu (z wyjątkiem północy) grupa eN wymawiana jest szeroko paralelnie do szerokiej wymowy samogłoski nosowej ę, jako aN: sianam, pługam = sianem, pługiem. Wymowa ta szybko się wycofywała, gdyż była często wyśmiewana, np. powiedzeniami: nie bańdzie Mniamniec pluł nam w gamba; cilander pank na same śwanta [za: Górnowicz 1967, 154].

Grupa oN charakteryzuje się natomiast wymową zwężoną jako óN, czyli przed spółgłoskami nosowymi zawsze samogłoska o wymawiana jest wąsko: słóne, rozpuszczóne, świncónki, zapómne, do^um, ko^umin, świcónce, postrojóne, zielóne, odrobióne, pożyczóno, kóń, dzwónkem, zrobióne, wydzierżawio^une, dómek, bo^umba, ogón, bómby, kóniec, póniedziałek, zbómbardowane, stróny, klo^uny, wago^uny, kónie, sło^umy, słómy, dzwóniu = słone, rozpuszczone, święconki, zapomnę, dom, komin, postrojone, zielone, odrobione, pożyczono, koń, dzwonkiem, zrobione, wydzierżawione, domek, bomba, ogon, bomby, koniec, poniedziałek, zbombardowane, strony, klony, wagony, konie, słomy, dzwonią.

Związki gwar kociewskich z dialektem wielkopolskim to – oprócz braku mazurzenia – takie cechy, jak:

• dźwięczne w po spółgłoskach bezdźwięcznych, czwartek, czasem też wymawiane w innej pozycji jako w dwuwargowe, a nie wargowo-zębowe, np. dwóch, dworzec, dworca, czwórkami;

• końcówka -ma w 1. os. lmn. trybu rozkazującego (wspólna dla Kociewia, Borów Tucholskich, części Kujaw i Wielkopolski), np. róbma, piszma = róbmy, piszmy [przykłady za: Górnowicz 1967, 165];

• wspólne słownictwo, np. koryto ‘żłób’, łeb ‘piasta w kole wozu’, szpice ‘szprychy’.

Bardzo silne i liczne są nawiązania do dialektu mazowieckiego, por.

• stwardnienie w’ w grupach św’, ćw’, dźw’, czyli wymowa: śwecili, śwontki = świecili, świątki; oraz w stwardnienie m’ w końcówce -ami: grzybamy, z grzyⁱbamyⁱ, wiosłamyⁱ, deskamyⁱ, z psamy = grzybami, wiosłami, deskami, psami, a także w zaimku mi;

• twarda

  spółgłoska l przed i, tu wymawianym jako głoska pośrednia między i a y, np. nosilyⁱ, rozdzielalyⁱ, kończylyⁱ, zniszczylyⁱ, spadlyⁱ, rozebralyⁱ, postawyⁱlyⁱ, powycinalyⁱ, mielyⁱ, przyprowadzilyⁱ, wycinalyⁱ, wiładowalyⁱ = nosili, rozdzielali, kończyli, zniszczyli, spadli, rozebrali, postawili, powycinali, mieli, przyprowadzili, wycinali, wyładowali;

• miękkie ch’ w pierwotnej grupie chy: chiba = chyba;

• twarde k przed samogłoską e, czyli brak zróżnicowania między grupą ke/kie, ge/gie: kedyś, dzwunkem, grabkyⁱ, elegancke, jakeś, pociągem, pol’ske = kiedyś, dzwonkiem, grabki, eleganckie, jakieś, pociągiem, polskie;

• przejście śródgłosowego -ar- > -er-, niepotwierdzone w naszych nagraniach, ale liczne przykłady przytoczono w literaturze przedmiotu [Rzetelska-Feleszko 1970, 19]: poderty, wyterty, zaperty, derł, terł, umerł, zżerł = podarty, wytarty, zaparty, darł, tarł, umarł, zżarł;

• końcówka -owiu w

  celowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego - synowiu, ojcowiu, niepoświadczona w nagraniach;

• przyrostek -ak w nazwach istot młodych, np. dzieciak, cielak, prosiak;

• wspólne słownictwo, czasem o szerszym zasięgu, np. chodaki ‘stare buty z odciętymi cholewami’, trzon ‘dno pieca chlebowego’, jagła, jaglija ‘świerk’.

Ogólnie północnopolskie cechy o szerokim zasięgu lub charakterystyczne dla części gwar północnej Polski to:

• zrównanie i i y, czyli wymowa i niemiękczącego poprzedzających spółgłosek lub wymowa głoski pośredniej między i a y, np. koryⁱtarz, ribaki, ryⁱb, wszyⁱsko, czszyⁱmał, szyⁱny, małyⁱ,barakyⁱ,cegłyⁱ,obityⁱ,wikopane, przyⁱkryć, skończyⁱli, Niemcyⁱ, wyⁱbuchła, starszyⁱ, tedyⁱ onyⁱ, myⁱ chłopcyⁱ dostalyⁱ,wyⁱłożyli, nazyⁱwam, wszisko, wipalane ,dziewczyⁱny = korytarz, rybaki, ryb, wszystko, trzymał, szyny, mały, baraki, cegły, obity, wykopane, przykryć, skończyli, Niemcy, wybuchła, starszy, tedy oni, my chłopcy dostali, wyłożyli, nazywam, wszystko, wypalane, dziewczyny;

• asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, nieobecna w naszych nagraniach, ale dobrze poświadczona w opracowaniach gwar kociewskich i w tekstach gwarowych z Kociewia, np. pamniantum, ziamni, kupsiuł = pamiętam, ziemi, kupił [przykłady za: Nitsch 1960, 252, 254], por. też formy kamniuszki zmniata = kamuszki zmiata w zagadce kociewskiej [za: Sychta 1980 I, 46];

☺ Co to jest? Szachta machta, dziurawa płachta, // Po polu lata, kamniuszki zmniata.

• końcówka –m w 1. os. lmn. czas teraźniejszego (zob. niżej),

• charakterystyczna

  odmiana liczebnika dwa tylko z formą dwa (bez dwie) stosowaną w połączeniach z rzeczownikami wszystkich rodzajów, niepoświadczona w naszych tekstach, ale przytaczana często w opracowaniach: dwa dziewczyny, dwa kobiety [Górnowicz 1967, Rzetelska-Feleszko 1970];

• brak rozróżnienia rodzajów w czasie przeszłym w liczbie mnogiej na skutek upowszechnienia się form męskoosobowych, na poziomie składni skutkujący brakiem zgody pod względem rodzaju w połączeniach: podmiot w postaci rzeczownika niemęskoosobowego w lmn. (przymiotnik określający też w formie niemęskoosobowej) + orzeczenie w czasie przeszłym na -li: byli przecież te różne śledziki, śledzie w oleju różne bylyⁱ. Brzózki byli rozpuszczóne, dzieci rzucali, byⁱli przecież pieróżki, te majstry rozdzielalyⁱ, te bo^umby w powietrze pośli, wszyⁱskie okna powylatywali, drzwi sie pootwierali, zostali zbómbardowane, żonate dostalyⁱ dziesięć złotyⁱch, dziewczyⁱny robili pol’ske, te ludzie różne bylyⁱ, dziewczyⁱny tyż bylyⁱ;

• wspólne północnopolskie słownictwo, np. gęste mleko ‘zsiadłe mleko’, obora ‘podwórze’, paśnik ‘pastwisko’, posowa ‘pułap’ (także w Polsce zachodniej), wybudowania ‘domy stojące za wsią’, gżegżółka ‘jaskółka brzegówka’, rozgrania ‘rozwidlona gałąź’, snadka ‘płytka’ (o wodzie) [Rzetelska-Feleszko 1970, 26-27.

Również brak wymowy dyftongicznej samogłosek łączy Kociewie nie z Wielkopolską, która ją zna, lecz z całą Polską północno-wschodnią i znaczną częścią gwar centralnopolskich.

Są również zjawiska o jeszcze szerszym zasięgu, prawie ogólnogwarowe, np. upowszechnienie końcówki -ów w dopełniaczu lmn., niezależnie od rodzaju rzeczownika, np. dziewczynów marków gospodarzów = dziewczyn, marek, gospodarzy;

Cechy szczególne gwar kociewskich to – oprócz braku a pochylonego – przede wszystkim innowacje fleksyjne, polegające na uproszczeniu odmiany wyrazów. Gwary kociewskie pod tym względem są zaliczane do najbardziej nowatorskich. Jedno z najbardziej wyrazistych zjawisk to tzw. neologizm kociewski, czyli końcówka -óm w 1. os. lp. w czasie przeszłym, pierwotnie tylko w r. męskim, następnie utrwalona dla obu rodzajów: męskiego i żeńskiego (czyli używana zarówno przez mężczyzn, jak i przez kobiety), np. skakałóm, mniałóm = skakałem, miałem / skakałam, miałam. Powstała ona na skutek analogii do kociewskich form czasu teraźniejszego, typu gadóm, wołóm, a przyczyny je przeniesienia do czasu przeszłego upatruje się w tendencji do przywrócenia zachwianej przez wymowę eN jako aN opozycji form męskich i żeńskich w czasie przeszłym, gdyż formy męskie, typu skakałem w wyniku wymowy e przed spółgłoską nosową m jako a utożsamiały się z żeńskimi, typu skakałam. Z pierwotnie form męskich rozszezryła się na formy żeńskie [Górnowicz 1967, 162-163]. Końcówka ta dość szybko zanikła na skutek uproszczenia odmiany przez wprowadzenie form analitycznych czasu przeszłego, typu ja skakał. W naszych tekstach nie została już potwierdzona, ale można ją zauważyć w tekstach stylizowanych (por. opowiadania i scenariusze w gwarze kociewskiej autorstwa Barbary Pawłowskiej) lub jeszcze usłyszeć w pieśniach ludowych, np.

Szedłóm ja raz boram, boram malinowim,

Natrafsiełóm trzech panianków, zbieⁱreli jagody. [za: Sychta 1980 I, 34].

Inna charakterystyczna cecha kociewska, która rozszerzyła się na Malborskie i południowe Kaszuby, to

Kolejna innowacja kociewska to wprowadzenie opisowych form czasu przeszłego, które polegają na tym, że nie końcówki rozróżniają wyrazy, lecz zaimki i partykuła że z dołączaną odpowiednią końcówką: ja żam gadał, ty żeś gadał, mi żam gadeli, wi żeśta gadeli. Partykuła często bywa opuszczana, stąd jeszcze prostszy typ odmiany: ja gadał, ty gadał, mi gadeli, wi gadeli Górnowicz 1969, 163-164], a więc

Obok tego są jednak dość liczne przykłady form końcówkowych typowych dla całej Polski północnej z końcówką -m w 1.os. lmn. czasu przeszłego: wyślim, zapchelim, musielim, jechalim, przynieślim, poślim = wyszliśmy, zapchaliśmy, musieliśmy, jechaliśmy, przynieśliśmy, poszliśmy, oraz form zgodnych z ogólnopolskimi, typu byłem.

W koniugacji w czasie teraźniejszym charakterystyczne jest nie tylko usuwanie oboczności samogłoskowych (ja biere – ty bierzesz),lecz także i spółgłoskowych: ja bierze – ty bierzesz, co jest wspólną innowacją kaszubsko-kociewsko-malborską [Górnowicz 1969, 164-165].

W 1. os. lmn. czasu teraźniejszego i przyszłego prostego panuje końcówka -m, np. przyjdziem, przyniesiem = przyjdziemy, przyniesiemy. W

Gólta brodi, gólta brodi,

Włosi wiriwajta,

A jak broda ogolita,

Wósy wiriwajta!

Inną ważną cechą wynikającą z tendencji do uproszczenia fleksji jest wyłączność końcówki -ę w bierniku liczby pojedynczej w całej

Od sąsiednich Borów Tucholskich Kociewie odróżnia się przede wszystkim brakiem a pochylonego, brakiem dyftongizacji samogłoski o, ó, stwardnieniem w’ w grupie św’, formami rozkaźnika na -aj (w Borach -ej), formami czasu przeszłego na -eli, których gwary borowiackie nie znają, zatratą nosowości przed spółgłoskami szczelinowymi na Kociewiu (z wyjątkiem południa), przejściem -ar- > -er-, zmianą -ił // -ył w -uł, a ze strony borowiackiej resztkami procesu

Od gwar malborskich, z którymi łączy Kociewie bardzo wiele cech (m.in. brak a pochylonego, zwężenie o przed spółgłoską nosową,

W słowotwórstwie kociewskim warto zwrócić uwagę na formanty tworzące nazwy ekspresywne [Pająkowska 1990, 1997, 59-65]:

• przyrostek ekspresywny or w takich derywatach, jak, np. gapior, guzior, krzakor – pochodnych od wyrazów: gapa, guz, krzak;

• augmentatywno-pejoratywne formacje z -ora, np. babora, mamora, muchora, siatora, chuściora, utworzone od podstaw: baba, mama, mucha, siatka, chustka;

• przyrostek -ory w kilku formacjach występujących najczęściej lub tylko w liczbie mnogiej: gaciory, flakory, statory, szmaciory, utworzone od wyrazów: gacie, flaki, statki (tj. naczynia kuchenne), szmaty;

• przyrostek ekspresywny -ón w zgrubieniach: pijón, ślepón, zmarzlón, psión ‘psisko’, kotón ‘kocisko’, koślón ‘ktoś koślawy’; formant ekspresywny -ón tworzy derywaty od nazw osób (również imion własnych), zwierząt i niektóre inne, np. Kazión – Kazik, kurczón – kurczak, burón – burak;

• -uszek: tworzących nazwy zdrobniałe, np. kamuszek, kubuszek (ogp. kamyczek, kubeczek); oraz -iszek/-yszek: garnyszek, czubyszek, woryszek (ogp. garnuszek, czubeczek, woreczek), także -aszek: robaszek, chłopaszek (ogp. robaczek, chłopaczek). Formanty -uszek i -yszek występują dość często obocznie, np. używa się formy kubyszek i kubuszek na określenie małego kubka. Formacje z -yszek występują raczej w języku starszego pokolenia.

Dobrze poznane zostało słownictwo gwar kociewskich, szczególnie dzięki 3- tomowemu słownikowi kociewskiemu Bernarda Sychty oraz pracom M. Pająkowskiej [1997, 2000], E. Rzetelskiej-Feleszko [1970a]

Jak podkreśla Ewa Rzetelska-Feleszko [1970a, 148] Kociewie jest jednak terenem, na którym brak wyraźnej odrębności w zakresie rodzimego słownictwa, stąd też wyrazów specyficznie kociewskiego jest niewiele, np. babuś, buś ‘dziadek’, dannik, gałka ‘źrenica’, kijanki ‘paliki osadzone w płozach sań’, klep ‘bijak u cepów’, kraty ‘sztachety’, prędki ‘wczesny’, zarznice, żarznice ‘ospa’. Większość leksyki ma szerszy zasięg, nieograniczony do Kociewia. Wyróżnić tu można ze względu na wspólne zasięgi [przykłady za: Rzetelska-Feleszko 1970a]:

a) słownictwo tylko kociewsko-kaszubskie, np. przede wszystkim kaszubizmy sięgające na Kociewie, głównie na północ, rzadziej do centrum, np. seknia ‘męskie ubranie do ślubu’, [Handke 1970];

b) słownictwo wspólne gwarom Kociewia i gwarom położonym na wschód od Wisły, np. karcz, uczba, płużek ‘radło’, obiad ‘południe’, lólek ‘dziadek’, lólka ‘babka’;

c) słownictwo łączące Kociewie i Bory Tucholskie, głównie kaszubskie wkraczające na te tereny, np. czechlić, gorzyć się, brzad, bietka, bagna ‘kotna’.

Należy podkreślić, że na ogół to słownictwo łączące Kociewie i wymienione obszary gwarowe nie jest specyficzne tylko dla nich, ale np. ma jeszcze inny zasięg. Często jest to leksyka kaszubska o różnym zasięgu na terenie samych Kaszub i sięgająca na obszary sąsiednie Kociewia, Borów Tucholskich i Krajny: a) leksyka ogólnokaszubska występująca także na wymienionych terenach, np. karno ‘stado bydła, ptactwa, gromada ryb’, podskacić ‘podsycić ogień’, czechlić ‘czyścić, skrobać jarzyny’; b) leksyka charakteryzująca dużą część gwar kaszubskich, a spotykana też w sąsiednich gwarach kociewsko-borowiacko-krajniackich, np. charłężyć ‘podkradać’, ‘zagarniać dla siebie’, ‘zapracowywać się’; bietka, wietka ‘klepka beczki’, c) leksyka przeważnie południowokaszubska i jednocześnie występująca na przyległych terenach Kociewia, Borów i Krajny, np. zator ‘miejsce na jeziorze, gdzie się zaczyna głębia’, kurzatwa ‘zadymka śnieżna’, wąpiór, wąpior ‘wyspa’ [Handke 1997 (1979), 298-303].

Dużą część zasobu słownikowego gwar kociewskich stanowią także wyrazy ogólnogwarowe lub obejmujące dużą część gwar Polski.

Interesujące, choć nie wyłącznie kociewskie, jest słownictwo ekspresywne. W słowniku Bernarda Sychty znajduje się przeszło 5500 haseł, z czego 3520 to rzeczowniki, które dotyczą następujących kręgów tematycznych: człowiek- 25%, narzędzia, sprzęty- 16%, zwierzęta- 12%, teren, obiekty -7%, rośliny - 6% [Pająkowska 1997, 21]. Większość nazw określających człowieka odnosi się do jego zachowania, cech fizycznych i psychicznych, przeważnie mają one charakter wartościujący, subiektywny, często ekspresywny, nacechowany stylistycznie:

• wysoki: długaja, długajca, długas – człowiek duży, niezgrabny; gibas – człowiek wysoki, smukły; glizdra – wysoka, chuda kobieta;

• niski: hupus, konus – człowiek małego wzrostu, pertek;

• tęgi: celbert – dziecko tłuste, grubasek; grubela – człowiek otyły; bulwa – przezwisko człowieka otyłego, bekera – silna, tęga kobieta;

• chudy: piskater – wysoki, chudy mężczyzna; lebioda – mężczyzna słaby; zgaga – człowiek wątły, zwierzę zabiedzone; chochla – cienka, wysoka dziewczyna, mirchlon – chłopiec chudy [Pająkowska 1997, 22-23].

Liczne są ekspresywne, wskazujące na różne wady, określenia człowieka:

• płaczliwego: beczek, bakała, płaczek, riczek;

• gadatliwego: czaber, czafrot, fafrot, żeńskie fafrotka;

• zrzędliwego: burgot; manczek – człowiek zamęczający otoczenie swoimi sprawami; zmudnik;

• skąpego: chciwolec, knifka;

• łakomego: głodak; wołoduch [przykłady za: Pająkowska 1997, 25-28].

Ciekawe są też ogólne określenia człowieka mało wartościowego, np. nicpota – człowiek nikczemny, ochab – zły człowiek, czy ekspresywne nazwy osób ze względu na wykonywanie charakterystycznej dla nich czynności lub na jej przedmiot: bulwarz – człowiek lubiący jeść dużo ziemniaków, chlejtus – pijak, dłubała – człowiek często dłubiący w nosie. Dużo jest też nazw ludzi słabych, ułomnych, nieurodziwych: bulaja – człowiek z dużą głową, blisala – żartobl. mężczyzna łysy, dupuś – fujara, niedołęga, grajda – człowiek guzdrający się, grzebek – maruda, mgleja – człowiek łatwo mdlejący, rąkela – człowiek bez jednej lub dwóch rąk.

Nieco poniżej 5% zajmują nazwy: części ciała, odzieży i żywności, co stanowi ogólnie (wszystkie rzeczowniki odnoszące się do desygnatów postrzeganych zmysłowo) około 80%. Pozostałą część zbioru rzeczowników stanowią nazwy abstrakcyjne, określające czynności, stany, właściwości, cechy, np.: czarowaństwo – zajmowanie się czarami; gorzkota – gorzkość; koczołunek – czuwanie; łga – kłamstwo; marzeja – półsen; skritwa – tajemnica [Pająkowska 1997, 21].

Kociewie jest terenem, na którym oddziaływały językowe wpływy niemieckie – od strony Gdańska, Malborka, Prus Wschodnich. Pomimo jednak tego wielowiekowego oddziaływania, w gwarach kociewskich występują głównie germanizmy leksykalne i – w mniejszym stopniu – składniowe. Germanizmy pojawiają się zwłaszcza w tych sferach leksyki, na które miał wpływ oficjalny język niemiecki w czasie zaborów np. w dziedzinie rzemiosła wiejskiego i nowszej kultury materialnej [Górnowicz 1967, 167-168], np. albrat ‘skrzynia do siekania mięsa’, blutka ‘kiełbasa z krwi’, leberka ‘wątrobianka’, muszkibada ‘cukier’, cuk, bana ‘pociąg’, szmaguster ‘zwyczaj bicia rózgami w drugi dzień świąt wielkanocnych’, szychta ‘warstwa snopów’, koćmuga ‘komar’, munia ‘pysk krowy’, falga ‘dzwono u koła’, ryf / ryfa ‘obręcz na kole’, szyca / szycel ‘szczyt wozu’, midwach ‘miejsce nad klepiskiem’, tylwant / tylbant ‘przegroda z desek między sąsiekiem a klepiskiem’, kryczka ‘brukiew’, papla ‘topola’ [Rzetelska-Feleszko,1970, 27-28]. Germanizmy te mają na ogół zasięg szerszy, wspólny dla całej Polski północnej lub jej części, w do dziś stanowią żywe składniki języka kociewskich wsi. Słownictwo kociewskie obecne jest w różnych formach piśmiennictwa, współcześnie też w odnowionej lokalnej prasie.

Do germanizmów składniowych zaliczyć można natomiast częste użycie strony biernej form czasownikowych, np. już móm wszystko kupione, panna młoda je pożegnana, ón ma ta książka przeczitana = już wszystko kupiłem, pożegnali pannę młodą, przeczytał tę książkę. czy konstrukcja analityczna z + narzędnik zamiast narzędnika, np. kopnół ta piłka z nogo = kopnął tę piłkę nogą [Górnowicz 1967, 168].

Gwary kociewskie ulegają w dużym stopniu wpływom języka ogólnego. Kociewiacy wybywają się zwłaszcza cech wyśmiewanych i uświadamianych jako gwarowe, np. szerokie wymowy grupy eN i nosówki -ę. Już ponad pół wieku temu po badaniach terenowych na Kociewiu w 1952 r. Kazimiera Warczewska zauważyła, że Kociewiacy wstydzą się swojej gwary i szybko jej się wybywają. W związku z tym przyszłość gwar Kociewia uważała za przesądzoną, stwierdzając: „Za kilka czy kilkanaście lat trudno będzie o jakiekolwiek materiały z żywego dialektu kociewskiego” [1954, 125]. Prognoza ta nie do końca okazała się trafna, choć rzeczywiście obecnie badania na Kociewiu są bardzo trudne. Pewne cechy gwarowe utrzymują się jednak bardzo dobrze i zostały poświadczone w naszych nagraniach. Modna obecnie tendencja do podkreślania odrębności regionalnych też przyczyniła się do ożywienia gwar kociewskich. Z drugiej strony gwary kociewskie jako stosunkowo bliskie językowi ogólnemu ekspandowały na tereny sąsiednie, w Malborskie, Bory Tucholskie, nawet na południowe Kaszuby, niwelując szereg różnic językowych.

Literatura:

Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich, opracowany przez Zespół Zakładu Słowianoznawstwa PAN pod kierunkiem Zdzisława Stiebera i Hanny Popowskiej-Taborskiej), t. 1-15, Wrocław 1964-1978.

Górnowicz Hubert, Dialekty kociewski i malborski, [w:] Pomorze Gdańskie IV. Literatura i język”, Gdańsk 1967, s. 147-172.

Pająkowska Maria, Gwary kociewskie jako przedmiot badań, [w:] Ze studiów nad dialektem kociewskim i kaszubskim, pod red. , Warszawa-Poznań 1989.

Pająkowska Maria, Na Pomorzu jest też Kociewie, [w:] Polszczyzna bydgoszczan, pod red. Małgorzaty Święcickiej, Bydgoszcz

Pająkowska Maria, Słownictwo kociewskie a kultura ludowa. Wybrane zagadnienia z zakresu słownictwa gwarowego, wyrażającego sądy wartościujące o człowieku, Bydgoszcz 1997.

Pająkowska Maria, Słowotwórstwo rzeczowników w gwarze kociewskiej, Bydgoszcz 1990.

Pająkowska-Kensik, Mały słownik kociewski, Tczew 2000.

Rzetelska-Feleszko Ewa, Dialekt kociewski – problematyka, granice, słownictwo, [w:] Pomorze Gdańskie VI: „Kociewie”, Gdańsk 1969, s. 5–32.

Rzetelska-Feleszko Ewa, Słownictwo Kociewia, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” IX, 1970, s. 147-160.

Sychta Bernard: Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, Wrocław 1980.

Topolińska Zuzanna, Kaszubsko-tucholska i kaszubsko-kociewska granica językowa, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, X, Łódź 1964, s. 14-22.

Zabrocki Ludwik, Charakterystyka językowa Pomorza, [w:] Tydzień o Pomorzu, pod red. L. Zabrockiego, 1933 (przedruk w: Ludwik Zabrocki, U podstaw struktury i rozwoju języka, Warszawa-Poznań 1980, s. 417-431).