Spółgłoski protetyczne (inaczej: protezy), czyli elementy spółgłoskowe poprzedzające samogłoski w nagłosie, powstają w wyniku tzw. artykulacji przygotowawczej. Spółgłoski protetyczne mają zasięg ogólnodialektalny. Jest to dawna cecha językowa, występująca w języku staropolskim (wcześniej w prasłowiańszczyźnie), która wycofała się z języka ogólnego, pozostała natomiast w dialektach. Gdy artykulacja samogłoski poprzedzi wzniesienie się środka języka ku podniebieniu twardemu, wówczas powstaje niezgłoskotwórcze j. Zjawisko to nosi nazwę prejotacji. Protetyczne j występuje przed samogłoskami przednimi e, i oraz przed a, np. ^jigła, ^jidzie, ^JEwa, ^JAdam, ^JAgata, rzadko przed u: ^jucho = ucho (zob. Prejotacja). Jeśli przed wymówieniem samogłoski tylnej o lub u cofnięciu się języka towarzyszyć będzie zbyt silne zaokrąglenie warg, usłyszymy niezgłoskotwórcze protetyczne ł, np. ^łoko, ^łoves, ^łosa, ^łumyć. Zjawisko to nazywamy labializacją lub prelabializacją (od łac. labia ‘wargi’). Zob. Labializacja, Prelabializacja. Samogłoski w nagłosie może poprzedzić także przydech, zwłaszcza przed a: ^hapteka, ^harmata, ^HAmeryka, rzadziej przed u, np. ^hulica = ulica (zob. Przydech). Najbardziej rozpowszechnione protezy w gwarach to ł, j, rzadsze h, wyjątkowo w. Spółgłoska protetyczna w pojawia się głównie na pograniczach językowych, np. na pograniczu polsko-wschodniosłowiańskim: ^won, ^wona, ^walkirz / ^wankir = on, ona, alkierz (na południowym Podlasiu) czy na Pomorzu: ^wud, ^wulica = udo, ulica,. Unikanie tych cech prowadzi często do form hiperpoprawnych (zob. Hiperpoprawność językowa, Hiperyzm) typu arbata, okeć = łokieć, Apońcik = Japończyk, esce = jeszcze. Por. Samogłoski nagłosowe.