Gwary mazurskie zaliczane są do dialektu mazowieckiego. W ich obrębie można wyróżnić dwa zespoły gwarowe – mazurski zachodni i mazurski wschodni, pokrywające się odpowiednio z granicami Mazur zachodnich i wschodnich. Podział ten uwarunkowany jest czynnikami historycznymi, m.in. pochodzeniem ludności autochtonicznej i związanym z nim zróżnicowaniem gwarowym (por. historia regionu). I tak w Nidzickiem i Szczycieńskiem (Mazury zachodnie), które są ściśle powiązane z Ostródzkiem i Warmią, mamy wpływy gwar chełmińskich i mazowieckich zachodnich, natomiast w Giżyckiem, Piskiem, Ełckiem i Oleckiem (Mazury wschodnie) wpływy gwar mazowieckich wschodnich. Mrągowskie stanowi obszar przejściowy – w jego części zachodniej mamy wpływy gwar chełmińskich i mazowieckich zachodnich, w części wschodniej gwar mazowieckich wschodnich.

Najważniejsze cechy charakteryzujące gwary mazurskie to:

1. Mazurzenie, por. tancyli , zaceli , warstaty , nie wikońcy sie = ‘tańczyli, zaczęli, warsztaty, nie wykończy się’.

2. Fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, por. brat ojca, bo jusz nie mjelim , nicht nie bał , zabjerać i uciekać , jachać na wojne = ‘brat ojca, bo już nie mieliśmy, nikt nie bał, zabierać i uciekać, jechać na wojnę’.

3. Wymowa głoski a (< stpol. ā) jako a, a^o lub o, por. por. gospodarz, zna^o, nieroz , zagroł i schodzili sie ty dziewczyny = ‘gospodarz, zna, nieraz, zagrał i schodziły się te dziewczyny’.

4. Wymowa głoski e (< stpol. ē) jako e, e^y, y, por. por. grzech, kole^ybka, w chowanygo , mlyko , i tyn chlyb , tyż , pełnygo = ‘grzech, kolebka, w chowanego, mleko, i ten chleb, też, pełnego’.

5. Wymowa głoski o (< stpol. ō) jako o, o^u lub ó, por. mog , sie mowi , samochod , woz , przynio^usł , kierowco^uw , Włocho^uw , i mróz = ‘mógł, się mówi, samochód, wóz, przyniósł, kierowców, Włochów, i mróz’.

6. W zakresie barwy samogłosek nosowych wymowa zgodną z ogólnopolską, czyli e i o, niekiedy w śródgłosie podwyższona do e^y, i (y) oraz do o^u, u, por. wjencej , tygo wyndzonygo mjensa , sprzynt = ‘więcej, tego wędzonego mięsa, sprzęt’, zaś ą do ó, u, por. i monki tam nabrali , z kruszonku , na ło^unkach = ‘i mąki tam nabrali, z kruszonką, na łąkach’.

W zakresie rezonansu nosowego przed spółgłoską zwartą i zwarto-szczelinową przeważa nosowość asynchroniczna, por. domb, dziesionty, gemba, pamjentam , dziesieńciu , majontku = ‘dąb, dziesiąty, gęba, pamiętam, dziesięciu, majątku’.

Natomiast przed spółgłoską szczelinową notuje się: nosowość asynchroniczną, por. mjeⁱnsne , sonsiadami , czynś = ‘mięsne, sąsiadami, część’ lub denazalizację, por. geś , wos = ‘gęś, wąs’.

W wygłosie oraz przed l, ł obie nosówki ulegają denazalizacji i niekiedy podwyższeniu artykulacji, por. stojo , usłyszo , pjechoto , z kruszonku , jachać na wojne , urodziłam sie , mówi , zaceli , wzioł , wziół , urżnół = ‘stoją, usłyszą, piechotą, z kruszonką, jechać na wojnę, urodziłam się, mówię, zaczęli, wziął, urżnął’.

Mazury łączy wiele wspólnych zjawisk fonetycznych, fleksyjnych, a także słowotwórczych i leksykalnych z terenami sąsiednimi Warmią i Ostródzkiem. Naczelną tendencją fonetyczną panującą na tym obszarze jest tendencja do palatalizacji, czyli kierowania głosek z różnych miejsc artykulacji ku podniebieniu twardemu. Tą tendencją można tłumaczyć występujące na Mazurach zjawiska fonetyczne:

1. Przechodzenie nagłosowego ja- > je- i ra- > re- w niektórych wyrazach, por. jek , jekbi , jegoda, jeskółka, rek, reno, remię = ‘jak, jakby, jagoda, jaskółka, rak, rano, ramię’.

2. Przechodzenie -ar- > -er- w śródgłosie, por. derł, poderło, ter, terli = ‘darł, podarło, tarł, tarli’.

3. Przesuwanie lekko tylnego a (< stpol. ă) ku środkowi jamy ustnej i wymawianie go jak dźwięk pośredni pomiędzy a i e, por. konia^e ‘konia’.

3. Podwyższanie artykulacji samogłoski y do i, por. a bili te , nie wikońcy sie , wymity , grubi Niemiec , zupi goroncej = ‘a byli te, nie wykończy się, wymyty, gruby Niemiec, zupy gorącej’ obok wymowy ogólnopolskiej wyłaziła, trzydzieści.

4. Asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych miękkich, por. pjekarz , pogubjo , nas zawjeźli tam , wzilk, fsigura, porozbhijane , fchigura, mjejsca , mjeli , mniasto = ‘piekarz, pogubią, nas zawieźli tam, wilk, figura, porozbijane, figura, miejsca, mieli, miasto’, a nawet zilk, móhi , sigura, niasto = ‘wilk, mówi, figura, miasto’. Wszystkie wymienione realizacje mogą pojawić się podczas artykulacji tej samej spółgłoski, np. pjekarnik, pchiekarnik, psiekarnik oraz w mowie jednej osoby.

5. Miękką wymowę spółgłosek tylnojęzykowych k, g w grupach kie, gie, ki, gi (choć trafia się także wymowa twarda typu kedyś , kełbas , dziewczynky , uwagy , take = ‘kiedyś, kiełbas, dziewczynki, uwagi, takie’, a także przed nosówką przednią ę, por. gienś była pjeczona , mogie dwa listki , w renkie , pokojówkie = ‘gęś była pieczona, mogę dwa listki, w rękę, pokojówkę’.

Na Mazurach wschodnich panuje tendencja do zmiękczania k, g, ch także przed a, por. giarnek, blachia, ciapa, kusiarka = ‘garnek, blacha, kapa, kucharka’.

Spółgłoska ch przed głoskami przednimi i, e jest najczęściej wymawiana twardo, por. głuchy, bochenek, choć notowano również ch palatalne, por. głuchi, to chiba te , pończochi , bochienek, sztachiety.= ‘głuchy, to chyba te, pończochy, bochenek, sztachety’.

 

Pozostałe zjawiska fonetyczne charakterystyczne dla gwar mazurskich to:

1. Przesuwanie artykulacji samogłosek i oraz y przed głoską ł ku tyłowi jamy ustnej, por. mróz buł , żuł , robiuł = ‘mróz był, żył, robił’.

2. Samogłoska i z prejotacją w nagłosie wyrazów, której może towarzyszyć obniżenie artykulacji, por. jidzie, jimię, jendyk , i winiósł jem wódki = ‘idzie, imię, indyk, i wyniósł im wódki’.

3. Labializacja samogłoski o, rzadziej u, w nagłosie, por. a ^ło , ^ło taki = ‘a o, o taki’.

4. Zatrata dźwięczności w, w’ po spółgłoskach bezdźwięcznych, por. por. tfego, sfój = ‘twego, swój’.

5. Częsta twarda realizacja spółgłosek f’, w’ w grupach św’, ćw’ i dźw’, por. śwat, ćwerć, dźwerze = ‘świat, ćwierć, drzwi’.

6. Możliwe stwardnienie spółgłosek wargowych, por. peśń, dziewenć, myzerak = ‘pieśń, dziewięć, mizerak‘ oraz ń, por. konski, skonco, budynu , tancyli , kołnerz = ‘koński, skończą, budyniu, tańczyli, kołnierz‘, a także spółgłosek środkowojęzykowych, por. koszarka , kiszel , wożył , rzuczył = ‘kosiarka, kisiel, woził, rzucił’.

7. Możliwa twarda wymowa grupy li, por. lypa, posłuchaly = ‘lipa, posłuchali’.

8. Wymowa grupy spółgłoskowej kt jako cht, por. nicht nie bał , w nichtórnych , i chto , chtóry = ‘nikt nie bał, w niektórych, i kto, który’.

Odmianę wyrazów w gwarach mazurskich wyróżniają podane niżej cechy:

1. Obie końcówki C. lp. rodzaju męskiego -u oraz -owi uległy kontaminacji w -owiu, por. bratowiu, chłopakowiu = ‘bratu, chłopakowi’. Fonetyczne realizacje tej końcówki są zgodne z realizacjami spółgłoski w’ na terenie Mazur, por. bratoziu, bratochiu, a gdzie niegdzie także bratoju, dzieciakoju ‘dzieciakowi’.

2. W D. lmn. rzeczowników wszystkich rodzajów dominuje końcówka -ów: słodyczów , z łonków , zupów , skorupów , rybów = ‘słodyczy, z łąk, zup, skorup, ryb’.

3. W C. lmn. rzeczowników wszystkich typów deklinacyjnych występuje końcówka -am, wymawiana także ze ścieśnieniem samogłoski a jako -a^om, por. ludzia^om, psa^om, siostra^om = ‘ludziom, psom, siostrom’.

4. Żeńska forma liczebnikowa dwie jest zastąpiona przez formę męską dwa, por. dwa rodziny na jeden woz , dwa kury = ‘dwie rodziny na jeden wóz, dwie kury’. W zakresie liczebników zdarza się także nieodmienianie form od 5 w górę, por. trzydzieści siedem hektary , pjenć litry = ‘trzydzieści siedem hektarów, pięć litrów’.

5. Utrzymuje się e ścieśnione w D. lp. przymiotników i zaimków, por. pełnygo , takieⁱgo , żółtygo , w chowane^ygo = ‘pełnego, takiego, żółtego, w chowanego’. Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. tygo , do tygo woza = ‘tego, do tego wozu’.

6. Końcówki N. i Msc. lp. oraz C. i N. lm. -ym, -ymi przymiotników i zaimków wymawiane są jako -em // e^ym oraz -emy // e^ymy, por. temyⁱ , wszystkiemi , w tem , takiem = ‘tymi, wszystkimi, w tym, takim’.

7. Końcówki 1. os. l.mn. czasu teraźniejszego to: ogólnopolska -my, por. chodzimy, archaiczna -m, por. oraz końcówka dawnej liczby podwójnej -wa, por. chodziwa.

8. Końcówka 1. os. lp. czasu przeszłego to -em, por. wiósem, lasem = ‘wiozłem, lazłem’, która może odrywać się od tematu fleksyjnego. Na Mazurach wschodnich często występują formy bezkońcówkowe, por. ja i wjedzioł , ja to tak za matko latała = ‘ja i wiedziałem, ja to tak za matką latałam’.

9. Końcówki 1 os. lmn. czasu przeszłego to: ogólnopolska -śmy, por. chodziliśmy, archaiczna -m, por. bralim kartofli i sie rzucalim , cukru nabralim , i świniaka zabilim , jechalim dali = ‘braliśmy kartofle i się rzucaliśmy, cukru nabraliśmy, i świniaka zabiliśmy, jechaliśmy dalej’, oraz końcówka dawnej liczby podwójnej -wa, por. jechaliźwa ‘jechaliśmy’.

10. Końcówka 2. os. lmn. czasu teraźniejszego, przeszłego oraz trybu rozkazującego to -ta, por. niesieta, nieśliśta, mata po jednym = ‘niesiecie, nieśliście, macie po jednym’. Ogólnopolska końcówka l.mn. -cie występuje tu w formach grzecznościowych przy zwracaniu się do osoby starszej lub szanowanej, por. Siądźcie, babciu.

11. Formy M. lmn. rodzaju męskoosobowego typu chłopi, sąsiedzi zastąpione zostały przez formy niemęskoosobowe typu chłopy, sąsiady, w przymiotnikach i zaimkach ustaliły się formy typu te dobre (chłopy), te stare (sąsiady). Jednocześnie zachowana została końcówka męskoosobowa -i w formach czasownika (te dobre chłopy) kosili, (te stare sąsiady) robili obejmująca także rodzaj niemęskoosobowy, por. kobjety musieli , to byli dziury w tem lodzie , rzeczy byli , dziewczynky jak przyszli = ‘kobiety musiały, to były dziury w tym lodzie, rzeczy były, dziewczynki jak przyszły’.

Z pozostałych mazurskich cech gwarowych warte uwagi jest:

1. Usuwanie e ruchomego w formach rzeczowników zakończonych na -ek, -ec, por. podwieczórk, krawc, wjadr = ‘podwieczorek, krawiec, wiader’ zwłaszcza w D. nazw miejscowych, por. do Mikołajk, do Suwałk, z Kaliszk , do Niemc = ‘z Kaliszek, do Niemiec’.

2. Przyrostki -ę, -ak tworzące nazwy istot młodych, por. cielaki , dzieciaku mówi , dzieciak , świniak , pisklaki .

3. Zbliżenie artykulacyjne przyrostka bezokolicznika -eć do przyrostka -ić (-yć) poprzez podwyższenie artykulacji samogłoski e do eⁱ//e^y, por. siedzeⁱć, leże^yć, powjedzieⁱć , obejrze^yć = ‘siedzieć, leżeć, powiedzieć, obejrzeć’.

4. Występowanie dwóch przedrostków stopnia najwyższego przymiotnika: dawnego na^o-//no-, por. na^olepsy, nolepi = ‘najlepszy, najlepiej’ oraz nowszego na^oj-, por. na^ojlepszy.

5. Nieustalone używanie przyimków bez i przez, por. bez pisk, bez dwadzieścia lot, bo bez to wojne , bez Czerwony Krzyż = ‘przez pysk, przez dwadzieścia lat, bo przez tę wojnę, przez Czerwony Krzyż’.

Przykładowe wyrazy zapisane na Mazurach

buksi – spodnie

bulwa – ziemniak

bursa – portmonetka

ceber – wiadro

chizo – prędko

cichuchno – cichutko

ćfyrć - kwadrans

dek – dach

duc – tuzin

dumać – myśleć

fona – chorągiew

furgać – latać (o ptakach)

grób – trumna

gwołt – wiele

jarchać się – gniewać się

kafa, kafej – kawa

kitel – spódnica

kiziok – źrebię

klępa – krowa

loda – sklep, kram

lętka – wstążka u kapelusza

machlować – oszukiwać, zwodzić

masina – piec kuchenny

mica – czapka

miech – worek

mocnica – dobra ziemia

narok – umyślnie

ordacka – szmata

pasować – uważać na coś

pazur – paznokieć

plecianki – płot

płatek – chustka do ubrania

pstri – różnobarwny

radniyj – chętniej

rajber – rozbójnik

rektor – nauczyciel

richticzni – prawdziwy, właściwy

stecka – ścieżka

ślips – krawat

śnyptuch – chustka do nosa

topol – topola

zdechnąć – umrzeć (o ludziach)

żołniyrować – być żołnierzem