W podziałach obszaru gwarowego na dialekty (zespoły dialektalne), a także w wytyczaniu ich wewnętrznych granic, stosuje się różne kryteria. Za najważniejsze zazwyczaj dialektolodzy uważali granice cech wymowy, w mniejszym stopniu odmiany, uznając, że cechy fonetyczno-gramatyczne jako systemowe (regularne i stabilne) są najpewniejszymi wyznacznikami odrębności dialektów. Rzadziej wykorzystywano słownikowe (leksykalne) kryteria podziałów, gdyż słownictwo gwarowe jako podsystem językowy najbardziej otwarty i w związku z tym najbardziej zmienny dość powszechnie uznawano za nieprzydatne lub mało (mniej) przydatne jako kryterium podziałów językowych.

Podstawowe kryteria podziału na dialekty (duże zespoły dialektalne), czyli kryteria wyznaczania granic międzydialektalnych – począwszy od czasów Kazimierza Nitscha – to dwie wyraziste cechy fonetyczne – mazurzenie i fonetyka międzywyrazowa:

a) mazurzenie – a więc wymowa spółgłosek dziąsłowych sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz (copka, kosyk, zaba) dzieli Polskę od południowego zachodu po północny wschód,

b) fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie, tj. udźwięczniająca i nieudźwięczniająca, która dzieli polski obszar gwarowy przeciwnie niż mazurzenie, tj. granica tej wymowy biegnie z południowego wschodu ku północnemu zachodowi Polski.

Uwzględnienie obu granic obu zjawisk – mazurzenia i fonetyki międzywyrazowej pozwala wyróżnić:

- gwary mazurzące i udźwięczniające

- gwary mazurzące i nieudźwięczniające

- gwary niemazurzące i udźwięczniające

- gwary niemazurzące i nieudźwięczniające.

Wymowę mazurzącą i udźwięczniającą ma Małopolska (z wyjątkiem Pogranicza wschodniego starszego i młodszego oraz Pogranicza Mazowsza) i większość Śląska. Do gwar mazurzących i nieudźwięczniających należą gwary Mazowsza. Niemazurzące i udźwięczniające są gwary Wielkopolski, natomiast wymowę niemazurzącą i nieudźwięczniającą (prawdopodobnie wtórnie na skutek ekspansji cech mazowieckich) ma część gwar zaliczanych do szeroko rozumianego zespołu dialektalnego wielkopolskiego, takich jak: gwary krajniackie, borowiackie czy kociewskie.

Ostatecznie więc powszechnie wyróżnia się cztery duże dialekty (zespoły dialektalne):

1) dialekt małopolski (mazurzenie + fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca)

2) dialekt mazowiecki (mazurzenie + fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca)

3) dialekt wielkopolski (brak mazurzenia + fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca)

4) dialekt śląski (większość Śląska mazurzy, nie zna mazurzenia tylko Śląsk południowy, na którym występuje jabłonkowanie + fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca).

Jako pomocnicze kryteria stosuje się inne cechy fonetyczne i fleksyjne. Wykorzystuje się je zwłaszcza w ustalaniu wewnętrznych podziałów wymienionych dużych zespołów dialektalnych (dialektów ludowych). Przykładowo – w określaniu granic wewnątrz dialektu małopolskiego stosowano jako kryteria m.in. następujące zjawiska z zakresu wymowy i odmiany wyrazów: wymowę samogłosek nosowych i przejście wygłosowego ‑ch → ‑k (lub jego brak), końcówki 1. os. lmn. czasu teraźniejszego ‑wa lub ‑my, dla części wschodniej – mazurzenie i á pochylone (zob. Samogłoski pochylone).

Zobacz:

Zasięg terytorialny i podziały dialektu małopolskiego,

Zasięg terytorialny i podziały dialektu mazowieckiego,

Zasięg terytorialny i podziały dialektu wielkopolskiego,

Zasięg terytorialny i podziały dialektu śląskiego.