Skupisko etniczno-językowe plemienia Wiślan

Niełatwo jest dziś określić precyzyjnie zasięg dialektu małopolskiego, m.in. ze względu na ekspansję cech małopolskich w ciągu wieków i istnienie gwar przejściowych, zwłaszcza na północy, które tradycyjnie pod względem językowym są wliczane do Małopolski (Sieradzkie, Łęczyckie, Łowickie, Pogranicze Mazowsza) albo są z niej wyłączane. Chcąc określić granice zasięgu dialektu małopolskiego – najogólniej rzecz biorąc – należy wskazać obszar południowo-wschodniej i środkowej części Polski od środkowego biegu Pilicy i Wieprza aż po Karpaty.

Podstawę dialektu małopolskiego stanowiło dawne skupisko etniczno-językowe plemienia Wiślan w dorzeczu górnej Wisły między Podgórzem Karpackim, Górami Świętokrzyskimi i Puszczą Sandomierską (zob. mapa Skupisko etniczno-językowe plemienia Wiślan. Źródło: Dejna 1). skąd rozpowszechniały się gwary małopolskie na skutek migracji.

Małopolska na początku XVII wieku. Oprac. M. Kresa na podstawie: http://pl.wikipedia.org/ Małopolska na początku XVII wieku. Oprac. M. Kresa na podstawie: http://pl.wikipedia.org/

Dialekt małopolski w trakcie historycznego rozwoju znacznie zatem rozszerzył swój zasięg terytorialny. Tzw. Małopolska właściwa obejmowała ziemie dawnych historycznych (XVI-wiecznych) województw: krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego (zob. Małopolska na początku XVII wieku.).

Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek Zasięg dialektu małopolskiego w pracy K. Nitscha Mapa narzeczy polskich (1919)

Zasięg dialektu małopolskiego – według Nitscha – ustalony został następująco na początku XX wieku: na południu granica dialektu pokrywa się na ogół z obecną granicą państwową, sięgając na teren Słowacji na Orawie i Spiszu, na wschodzie – z granicą z Ukrainą (nieznacznie wychylając się na zachód), na północy, obejmując Sieradzkie, Łęczyckie i Łowickie, sięga aż po Kutno, Pilicę, ujście Wieprza i na północ od Włodawy, na zachodzie biegnie w okolicach Tarnowskich Gór, Katowic, Pszczyny i Bielska. Zob. mapa Zasięg dialektu małopolskiego w pracy K. Nitscha Mapa narzeczy polskich (1919). Podobny zasięg dialektu małopolskiego wytyczył później Stanisław Urbańczyk (zob. niżej).

Zasięg dialektu małopolskiego według Karola Dejny Zasięg dialektu małopolskiego według Karola Dejny

Wielu dialektologów nie uznaje za małopolskie gwar sieradzko-łęczyckich i łowickich, zaliczając te pierwsze do dialektu wielkopolskiego, a drugie – do mazowieckiego.  Przykładowo – Karol Dejna włączył mazurzące okolice Wielunia, Piotrkowa Trybunalskiego, Łodzi i Łęczycy do Wielkopolski, ustalając granicę północną dialektu małopolskiego wzdłuż schematycznej linii: Łęczna – Kazimierz – Radom – Radom – Rawa – Piotrków – Kłobuck, a na wschodzie przesuwając ją bardziej od Nitscha i Urbańczyka na zachód [Dejna 1981, 33]. Zob. mapa Zasięg dialektu małopolskiego według Karola Dejny, źródło: [Dejna 1973, 86].

Współcześnie zatem dialekt małopolski obejmuje południowo-wschodnią i środkową część Polski, a jego obrębie, biorąc pod uwagę określone cechy językowe, wyróżniamy szereg mniejszych obszarów gwarowych. Wewnętrznie Małopolska jest dość silnie zróżnicowana.

Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek Podział dialektu małopolskiego według Kazimierza Nitscha w II wydaniu Wyboru polskich tekstów gwarowych, Warszawa 1960

Najbardziej znana klasyfikacja dialektu małopolskiego dokonana przez Kazimierza Nitscha pochodzi z drugiego wydania Wyboru polskich tekstów gwarowych (zob. mapa Podział dialektu małopolskiego według Kazimierza Nitscha w II wydaniu Wyboru polskich tekstów gwarowych, Warszawa 1960), w którym  nieco zmodyfikował swoje ustalenia i językowo podzielił Małopolskę na:

1) Góry: południowa część Żywieckiego, Orawa, Podhale wraz z częścią Beskidów dochodzącą pod Myślenice, Spisz,
2) Pogórze: od Pszczyny przez Wadowickie, Gorce, południową część Bocheńskiego po wschodnią granicę Sądeckiego,
3) południowy pas nizinny: mniej więcej od Chrzanowa po Rzeszów,
4) Małopolskę wschodnią pierwotną: okolice Tarnobrzega, Niska, Janowa, Puław, Lubartowa,
5) Małopolskę wschodnią późniejszą: na południe, wschód i północny wschód od Rzeszowa, wschodnią część Lubelskiego,
6) Małopolskę środkowo-północną: okolice Miechowa, Mielca, Sandomierza, Kielc,
7) Pogranicze Mazowsza: na północ od Zwolenia – Opoczna.
8) Małopolskę zachodnią: okolice Zawiercia, Włoszczowy, Radomska, Wielunia, Łęczycy (Sieradzkie i Łęczyckie).

Wziął tu pod uwagę zróżnicowane kryteria fonetyczne, sporadycznie fleksyjne, takie jak: wymowa nosówek, przejście wygłosowego -ch > -k, archaizm podhalański, wpływy śląskie, końcówka 1 os. lmn. -wa czasu ter. i przeszłego, brak mazurzenia, brak udźwięcznienia międzywyrazowego, wpływy ruskie, metateza grup śr, źr, wpływy wielkopolskie.

Ten podział prezentuje za K. Nitschem Marian Kucała w Encyklopedii języka polskiego [1991, 60].

Oprac. M. Kresa Podział dialektu małopolskiego w I i II wydaniu Wyboru tekstów gwarowych K. Nitscha

Porównanie obu podziałów dialektu małopolskiego zawartych w Wyborze tekstów gwarowych Kazimierza Nitscha ukazuje mapa zamieszczona obok: "Podział dialektu małopolskiego w I i II wydaniu Wyboru tekstów gwarowych K. Nitscha" (Oprac. M. Kresa na podstawie: R. Kucharzyk, Podziały dialektu małopolskiego, [w:] Studia dialektologiczne III, por red. J. Okoniowej, Kraków 2006, s. 45).

Pewne uzupełnienia, a także korekty wprowadziły badania gwaroznawcze prowadzone po II wojnie światowej, które w jakimś stopniu uwzględnił Stanisław Urbańczyk w podręczniku dialektologii przez siebie opracowanym. Opiera się on na klasyfikacji Nitscha, wprowadzając pewne innowacje.

Dzieli on Małopolskę na:

1) Podhale (część górską – też Orawa, Spisz, część Żywieckiego);

2) Pogórze – od Pszczyny po wsch. granicę Sądeckiego;

3) Krakowskie;

4) Małopolskę środkową (Kieleckie, Sandomierskie, gwara lasowska);

5) Sieradzkie;

6) Łęczyckie;

7) Łowickie;

8) Pogranicze Mazowsza – tereny na północ od Opoczna – Radomia – Kazimierza;

9) Pogranicze wschodnie starsze (Lubelszczyzna);

10) Pogranicze wschodnie młodsze (Rzeszowskie, Krośnieńskie, Przemyskie, Zamojskie, Chełmskie).

Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: Urbańczyk 1968, mapa nr 3 Podział dialektu małopolskiego według Stanisława Urbańczyka

Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: E. Pawłowski, Podział gwar małopolskich na tle wzajemnych wpływów gwarowych oraz nowych tendencji językowych, Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego VI, 1966, s. 202 Podział dialektu małopolskiego według Eugeniusza Pawłowskiego

Kolejny podział Eugeniusza Pawłowskiego (mapa Podział dialektu małopolskiego według Eugeniusza Pawłowskiego,  opracowano na podstawie: E. Pawłowski, Podział gwar małopolskich na tle wzajemnych wpływów gwarowych oraz nowych tendencji językowych, „Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego” VI, 1966, s. 191-202 z mapą) uwzględnia także dane z badań powojennych. Za podstawę klasyfikacji autor przyjął następujące kryteria: wymowę samogłosek nosowych, przejście wygłosowego -ch > -k, dla wschodniej części - mazurzenie i a pochylone. W obrębie dialektu małopolskiego badacz wyróżnia następujące zespoły i podzespoły gwarowe:

1 – dialekt południowo-zachodni,

1a – gwary podhalańsko-beskidzkie,

1b – pas karpacko-podgórski,

1c – gwary okolic Krakowa,

1d – poddialekt wieluńsko-częstochowski,

2 – dialekt środkowomałopolski,

2a – grupa kielecko-miechowska,

2b – grupa sandomierska,

2c – gwara lasowska,

3 – dialekt wschodniomałopolski starszy,

3a – jasielsko-rzeszowski,

3b – lubelski zachodni,

4 –  pogranicze wschodnie,

4a – poddialekt południowo-wschodni,

4b – poddialekt północno-wschodni (wschodniolubelski),

5 – dialekt północnomałopolski,

5a – Łęczyckie i część Sieradzkiego,

5b – dialekt łowicki,

5c – przejściowy poddialekt pogranicza mazowieckiego.

Z zaprezentowanych wyżej podziałów widać, że Małopolska jest mocno wewnętrznie zróżnicowana. Wyraźnie wyodrębniają się na południu w części górskiej: gwara podhalańska, gwary orawskie i spiskie, w części środkowej gwara lasowska (powstała w wyniku kolonizacji mazowieckiej w widłach Wisły i Sanu), na zachodzie gwary sieradzko-łęczyckie i łowickie, których przynależność dialektalna jest sporna. Są to bowiem tereny pogranicza dialektalnego - ścierania się cech małopolskich, wielkopolskich, mazowieckich.

Należy podkreślić, że wskazany wyżej przebieg granic głównych małopolskich kompleksów gwarowych ma charakter schematyczny, w pewnym stopniu umowny. W istocie granice te nie są ostre, często się ze sobą zazębiają. Z reguły między poszczególnymi obszarami gwarowymi występują szersze lub węższe pasy przejściowe, będące miejscem ścierania się występujących na sąsiadujących ze sobą obszarach tendencji językowych.