Gwary pogranicza Małopolski środkowej, Krakowskiego i Pogórza to gwary należące do dialektu małopolskiego (zob. dialekt małopolski). Jest to gwara pośrednia między gwarami krakowskimi (od zachodu), kieleckimi (od północy), sandomierskimi (od zachodu) i gwarami podgórskimi (od południa). Nie stanowią one jakiejś odrębnej, wyrazistej jednostki gwarowej.
Zasięg gwar Małopolski środkowej
Zasięg gwar Małopolski środkowej
Gwary pogranicza Małopolski środkowej – w ujęciu Stanisława Urbańczyka – funkcjonują na terenie położonym na wschód od Krakowa (rozciągającym się mniej więcej między linią Jędrzejów – Miechów - Proszowice - Koszyce - Brzesko na zachodzie a rzeką Czarną, Połańcem i Tarnowem na wschodzie). Obszary te zamieszkiwali Krakowiacy wschodni (których gwara może być zaliczana do gwar przejściowych). Podobnie klasyfikuje te gwary Eugeniusz Pawłowski.
Gwary pogranicza Małopolski środkowej zachowują obecnie bardzo mało cech gwarowych, co związane jest z sąsiedztwem Krakowa, Tarnowa i innych miast. Cechy gwarowe realizowane są nieregularnie i z różnym stopniem intensywności. Większość z nich zanika pod wpływem języka literackiego (zob. Nitsch 1923, 514; Pawłowski 1966, 200; Urbańczyk, 1984, 87).
Gwary pogranicza Małopolski środkowej i Pogórza (obszaru etnograficznego Krakowiaków wschodnich) zachowują następujące cechy:
1.
fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. co juz łod razu
, to juz jez róźnica
, szed odrabiał
, jag my łopowiadali
, przynióz nom
, to jezd malować = co już od razu, to już jest różnica, szedł odrabiał, jak mi opowiadali, przyniósł nam, to jest malować,
2.
mazurzenie, np. na wiecór , grzecnie , tam jesce stoi , z rózckami , celuście , starso , włozyam
, po pieceniu = na wieczór, grzecznie, tam jeszcze stoi, z różdżkami, czeluście, starsza, włożyłam; czasem ż > z > ź, np. róźnica , takie róźne
= różnica, takie różne,
samogłoska pochylona é → i lub y, np. do drugigo , do nigo , sie łodbirało , śpiwało sie , to siwnikiem , włodo sie ich obliwało
= do drugiego, do niego, odbierało, śpiewało się, to siewnikiem, wodą się ich oblewało,
rozłożoną-en-, -em-: pamientom, i kolenda była , kolendniki , pendzelki
= pamiętam, i kolęda była, kolędniki, pędzelki,
b) sam. nosowa -ą ma wymowę
rozłożoną-om, -on np.: jo młodom była
= ja młodą byłam, ale obocznie pojawia się często
brak nosowości: zprocesjo , i z to rózcko , snopowiozałka , wyjado bronamy , zasiejo
= z procesją, i z tą różdżką, snopowiązałka, wyjadą bronami, zasieją,
8. zastępowanie przyimków w, z, pod przez we, ze, pode (z wtórnym, nieuzasadnionym -e), co miało na celu zapobiec spłynięciu się tych morfemów ze spółgłoską rozpoczynającą następny wyraz, np: we wozie, ze solą, pode dżwiami (cecha nie poświadczona w tekście),
9. zastąpienie -'a, -'o przez -'e (występowanie form bez
przegłosu): z mietły , brzezowe
= z miotły, brzozowe,
prelabializacja samogłoski o, np. łopowiadali , łodpowiedzialności , łobiluł , sie łodbirało , łosmoluł = opowiadali, odpowiedzialności, obielił, się odbierało, osmolił,
labializacjaśródgłosowa samogłoski o: robłoty , włodo , włodo sie ich obliwało
= roboty, wodą, wodą się ich oblewało,
Inne cechy:
- występowanie w
narzędniku liczby mnogiej rzeczowników końcówki -my (cecha charakterystyczna dla gwar mazowieckich, obecna również w gwarach z okolic Sandomierza i dla gwary lasowskiej): cepamy sie młóciło , ciupagamy , jag my łopowiadali , olejnemy farbami , uciekać przed niemy , wjado bronamy
= cepami się młóciło, ciupagami, jak mi opowiadali, olejnymi farbami, uciekać przed nimi, wjadą bronami,
- występowanie
twardego lw grupie li (cecha charakterystyczna dla gwar mazowieckich, występująca również w gwarach z okolic Sandomierza i w gwarze lasowskiej): ile przedstawieniów my graly
, przedstawienia my grywaly
= ile przedstawień my grali, przedstawienia my grywali,
- przejście
wygłosowego -ej > i/y : downi , późni , i wiency , w Limanowy
= dawniej, później, i więcej, w Limanowej,
- przejście -ń- > -j- (cecha typowa dla gwary lasowskiej): kojmi , pajstwowy , potajczyło sie , tejcowoł
= końmi, państwowy, potańczyło się, tańcował,
- stwardnienie głosek:
przejście dz > d (przejście historycznie miękkiej głoski dz w d): zasado buraki , jedenie
= zasadzą buraki, jedzenie,
pluralis maiestaticus: Tatuś malowali, lubieli malować , Pienkny ten dywan był, co tatuś wymalowali
, Dziadziuś, jak umarli mieli 84 , Dziadziuś 10 lat nie widzieli na oczy
= Tatuś malował, lubił malować, Piękny był ten dywan, co tatuś wymalował, Dziadziuś, jak umarł miał 84, Dziadziuś 10 lat nie widzał na oczy,
- występowanie liczebnika ułamkowego: Półtrzecia roku
.
Słownictwo odnotowane w tekstach zawiera wiele wyrazów charakterystycznych dla wielu gwar małopolskich. Jest to słownictwo dotyczace takich kręgów tematycznych jak:
dom, kuchnia: celuście
(czeluść - otwór w piecu, przez który wkładano chleb),
gospodarstwo, praca na roli: gospodarka (gospodarstwo), brony, siywnik (siewnik), kosa, kopa (snop z siana lub słomy), cep (narzędzie do młócenia zboża), kopiarze (ci, którzy kopią ziemniaki),