Systemy fonologiczne spółgłoskowe (inaczej: systemy konsonantyczne) w dialektach są zróżnicowane w mniejszym stopniu niż systemy fonologiczne samogłoskowe. Wiąże się to z pewnymi procesami fonetycznymi (np. jabłonkowanie, mazurzenie itp.) prowadzącymi do pomieszania lub redukcji jednego z trzech szeregów spółgłosek: szumiącego sz, ż, cz, dź, syczącego s, z, c, dz i „ciszącego” ś, ź, ć, dź. Gwary mazurzące nie mają spółgłosek cz, dż, a występowanie sz, ż jest ograniczone do spółgłosek pochodzących z dawnego r’ (w ortografii rz, trzeba, rzeka = w wymowie tszeba, żeka). W gwarach jabłonkowskich i malborsko-lubawskich doszło do pomieszania spłg. ś, ź, ć, dź z sz, ż, cz, dż. Najwięcej zmian w systemie fonologicznym spółgłoskowym wprowadził dialekt mazowiecki. Nastąpiło uproszczenie systemu ze względu na mazurzenie, zastąpienie spółgłosek wargowych miękkich przez połączenia typu pj, bj, pś, bź itd. oraz twardą wymowę spółgłosek tylnojęzykowych k’, g’ (kedy, wrogem = kiedy, wrogiem). System fonologiczny spółgłoskowy  najbardziej zbliżony do języka ogólnego mają Wielkopolska i Śląsk. Między najuboższym systemem spółgłoskowym Mazowsza i najliczniejszym Wielkopolski i Śląska plasują się systemy fonologiczne spółgłoskowe dialektu małopolskiego. Porównajmy dwa skrajne systemy fonologiczne spółgłoskowe:

System maksymalny                                                             System minimalny

f   f’                            s    ś    sz    ch                                     f                      s    ś    ch

v  v’                            z    ż    ż                                              v                      z    ź

p  p’    t                       c    ć    cz   k   k’                                 p   t                 c    ć    k

b  b’   d                       dz  dź  dź   g   g’                                b   d                dz  dź  g

m  m’  n   ń                                                                            m  n   ń

            l                                                                                      l

            r                                                                                      r

            ł                                                                                      ł

            j                                                                                      j

                        Wielkopolska                                                                        Mazowsze

Por. Asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych, Grupy spółgłoskowe=, Hipertrofia palatalności spółgłosek tylnojęzykowych k', g', Siakanie, Spółgłoski przedniojęzykowe, Spółgłoski środkowojęzykowe, Spółgłoski tylnojęzykowe, Spółgłoski wargowe.